به مناسبت سالروز سفر يوري گاگارين به فضا

نخستين انسان فضايي

بهار سرلك

«مي‌توانم تمام عمرم را به سير در فضا سپري كنم.» عنصري شاعرانه در اين جمله از يوري گاگارين، كيهان‌نورد اهل شوروي وجود دارد. چند دقيقه پس از اينكه مسكو ساعت 9 صبح دوازدهم آوريل 1961 را به خود ديد، نام يوري گاگارين مستقيما وارد كتاب‌هاي تاريخ كيهان‌نوردي شد و او نخستين انساني نام گرفت كه به فضا سفر كرده است. خلبان و مهندس 27 ساله بي‌ادعا كه به هنگام پرواز يك ساعت و 29 دقيقه‌اي به فضا فقط يك پيام فرستاد: «پرواز به خوبي پيش مي‌رود؛ حال من خوب است»، بلافاصله پس از بازگشت به زمين به چهره‌اي بين‌المللي بدل شد. ايالات متحده امريكا و اتحاديه جماهير شوروي براي سفر به فضا توسط انسان رقابتي تنگاتنگ داشتند. زماني كه روسيه فضاپيمايي كوچك را با يوري گاگارين به مدار زمين فرستاد، قله تازه‌اي در دستاوردهاي كيهان‌نوردي را فتح كرد.

پيش به سوي ستارگان

با پرتاب اسپوتنيك- 1 در سال 1957 كه نخستين ماهواره ساخته دست بشر بود، روس‌ها در رقابت رسيدن به فضا، گوي سبقت را از امريكايي‌ها ربودند و طولي نكشيد كه قدم بعدي را كه فرستادن انسان به فضا بود، برداشتند. نقشه امريكايي‌ها براي فرستادن انسان به فضا تا سال 1961، براي تيم روسي ضرب‌الاجلي را تعيين كرد. اما در عمل، اولين فضانورد امريكايي تا يك ماه بعد از آن تاريخ به فضا فرستاده نشد. برنامه امريكا براي فرستادن فضانورد به بلندپروازي برنامه شوروي نبود، و فضاپيماي امريكايي «مركوري» براي پرواز به مدار زمين طراحي نشده بود، بلكه قرار بود پروازي كوتاه در مسير پرتابه‌اي (Ballistic) زير مدار زمين در ارتفاع حدود 160 كيلومتري داشته باشد. اما بر اساس تعاريف رسمي، مي‌شد همين پرواز كوتاه را «اولين پرواز فضايي» دانست. در نتيجه بازه زماني بين روزهاي ۱۱ تا ۱۷ آوريل همان سال براي نخستين پرواز فضايي شوروي در نظر گرفته شد و توسعه ساخت فضاپيماي «وستوك» به ارجح‌ترين هدف اين تيم تبديل شد. پيش از سفر تاريخي گاگارين، شوروي پيش‌نمونه خود از فضاپيما را همراه با عروسكي در شكل و شمايل انساني به نام ايوان ايوانوويچ و سگي به اسم زِوزدوچكا به فضا فرستاده بود. با اين موفقيت‌ها فضاپيماي وستوك آماده بردن انسان زنده به فضا بود.

فرد مناسب

بيش از 200 خلبان جنگي نيروي هوايي روسيه نامزد كيهان‌نوردي شدند. اين خلبان‌ها را واجد شرايط مي‌دانستند چراكه آنها در معرض نيروهاي شتاب و روند پرتاب به بيرون قرار گرفته بودند و همچنين تجربه موقعيت‌هاي اضطراب‌زاي شديد را داشتند. در ميان اين خلبان‌ها، ستوان يكم 27 ساله يوري الكسويچ گاگارين بود. گرمان تيتوف نيز به عنوان فضانورد ذخيره انتخاب شد. تيتوف با 26 سال سن، ركورد جوان‌ترين فضانورد تاريخ فضانوردي جهان را به نام خود ثبت كرده است. او نخستين فضانوردي بود كه سفر فضايي‌اش با فضاپيماي وستوك-۲ به مدت يك شبانه‌روز به طول انجاميد. يوري گاگارين كه سومين فرزند خانواده‌اش بود، 9 مارس 1934 در دهكده‌اي كه 160 كيلومتري با مسكو فاصله داشت، به دنيا آمد. گاگارين در نوجواني شاهد فرود اضطراري هواپيماي جنگنده ياك نزديك خانه‌شان بود. چند سال بعد وقتي شانس در خانه‌اش را زد و به او پيشنهاد شد به باشگاه پرواز بپيوندد، مشتاقانه پذيرفت و نخستين پرواز تك‌نفره‌اش را در سال 1955 رقم زد. طولي نكشيد كه از مقامات نيروي هوايي بخواهد نام او را در فهرست كيهان‌نوردان نامزد پرواز به فضا بياورند.

نخستين انساني كه به فضا پرواز كرد

دوازدهم آوريل 1961 ساعت 9:07 دقيقه به وقت مسكو، فضاپيماي وُستوك-1 از سكوي پايگاه فضايي شوروي كنده شد. از آنجايي كه هيچكس از ميزان تاثير بي‌وزني بر خلبان مطمئن نبود و همچنين پزشكان و روانشناسان نگران بودند فضانورد با ورود به مدار زمين و قرار گرفتن در بي‌وزني از يك سو و مشاهده فضاي بيكران و كره زمين از سوي ديگر، تعادل رواني خود را از دست داده و دست به اقدامات غيرقابل پيش‌بيني بزند. به همين دليل فضاپيماي وستوك-۱ به گونه‌اي ساخته شد كه تمام پرواز به‌طور خودكار انجام شود. تنها راه از كار انداختن كنترل خودكار و به دست گرفتن ناوبري فضاپيما، وارد كردن شماره رمز ويژه‌اي در سيستم ناوبري بود. اين شماره رمز روي كاغذي نوشته شده و در پاكتي سربسته در داخل فضاپيما قرار داده شده بود. كنترل دستي فضاپيما تنها در حالتي امكان داشت كه فضانورد در حالت رواني مناسب قرار داشته باشد، توان باز كردن پاكت، خواندن شماره رمز، و وارد كردن آن شماره به سامانه ناوبري را داشته باشد! اما سرگئي كاراليوف، طراح ارشد برنامه فضايي شوروي، اهميتي به اين پروتكل نداد و پيش از پرواز، كنترل را به دست خلبان سپرد. طي 108 دقيقه، وستوك-1 يك بار دور مدار زمين چرخيد و به ارتفاع حداكثري 327 كيلومتر رسيد. وقتي فضاپيما بر فراز قاره آفريقا قرار گرفت، موتورها براي برگرداندن گاگارين به زمين آماده شدند. قرار بر اين بود كه حدود ۱۰ تا ۱۲ ثانيه پس از اتمام كار موتور ترمز، بخش سرويس‌دهي فضاپيما از كپسول فضايي گاگارين جدا و مرحله بازگشت به زمين آغاز شود. اما كابل‌هاي اتصال‌دهنده اين دو بخش به يكديگر گير كردند، بخش سرويس‌دهي در حالت نيمه متصل به كپسول حامل گاگارين باقي ماند. كپسول گاگارين در اين لحظه در حال ورود به جو زمين بود و اين مشكل باعث شد كه حول محور خود دچار چرخش شديد و غيرقابل كنترل شود. با ورود به لايه‌هاي ضخيم‌تر جو زمين، فضاپيما دچار دوران و تكان‌هاي شديدتري شد. او در اين زمان به كنترل زمين اطلاع مي‌دهد كه مرحله جداسازي بر اساس برنامه روي نداده است. اما با اين وجود اين اتفاق موقعيتي اضطراري نبود؛ بنابراين روي صفحه كنترل كدِ VN4 را به معني همه‌چيز به خوبي پيش مي‌رود، به زمين مخابره كرد. اين حالت حدود ده دقيقه ادامه داشت تا اينكه كابل‌ها در اثر حرارت شديد ناشي از ورود به جو زمين سوختند و بالاخره كپسول گاگارين در ساعت 10:35 دقيقه آزاد شد. گاگارين اعتقاد داشت كه در بدترين لحظات اين حادثه، شتابي در حدود ۱۰ جي (G-force) به او وارد شد. وستوك-1 موتوري براي آهسته كردن ورودش به جو زمين يا روشي براي فرود امن نداشت. حدود 7 كيلومتر بالاتر از سطح زمين، گاگارين به بيرون پرتاب و با چتر نجات خود را روي سطح زمين رساند. براي اينكه اين ماموريت به عنوان پرواز فضايي رسمي تلقي شود، فدراسيون بين‌المللي هوانوردي (FAI) يا سازمان حاكم بر تعاريف و ركوردهاي جهاني ورزش‌هاي هوايي، اعلام كرده بود كه خلبان مي‌بايد با فضاپيما به زمين مي‌نشست. مقامات دولت شوروي اذعان كردند گاگارين با وستوك-1 به زمين نشسته و تا سال 1971 راز پرتاب شدن گاگارين از فضاپيما را سربه‌مهر نگه داشتند. صرف‌نظر از نوع فرود او، گاگارين هنوز هم ركورد نخستين انساني كه از مدار زمين خارج شده و به فضا سفر كرده را به نام خود ثبت كرده است.

پس از ماموريت

به هنگام ورود گاگارين به زمين، او قهرمان ملي لقب گرفت. صدها هزار نفر از او در ميدان سرخ استقبال كردند. او كه گنجينه‌اي ملي نام گرفته بود به سراسر جهان سفر كرد تا دستاورد تاريخي شوروي را جشن بگيرد و نشان‌ها و عناوين افتخاري گوناگون را از ملل مختلف دريافت كند. گاگارين پس از بازگشت به وطن، قائم‌مقام شوراي عالي و فرمانده گروهان كيهان‌نوردان شد. از آنجايي كه روسيه نمي‌خواست چهره‌ چنين فرد محبوبي را خراب كند براي دوباره فرستادن او به فضا مردد بود. بنابراين او به انجام پروازهاي آزمايشي براي نيروي هوايي ادامه داد. 27 مارچ 1968 گاگارين در حالي كه يك MiG-15 را آزمايش مي‌كرد، كشته شد. يازدهم جولاي 1969 زماني كه آپولوي 11 روي سطح ماه نشست، مسافران آن مدال يادبود بزرگي را كه نام گاگارين روي آن حك شده روي كره ماه گذاشتند.

چكيده