نگاهي به اظهارات انتخاباتي برخي كانديداها در مورد عفاف و حجاب
شوي تبليغاتي با اسم رمز «گشت ارشاد»
مرجان زهراني
«حجاب و عفاف» شايد مهم‌ترين مواجهه حاكميت با زنان باشد. مقوله‌اي كه از دهه 80 با راه‌اندازي «گشت‌هاي ارشاد» براي مقابله با آنچه «بدحجابي» توصيف مي‌شد، بسيار بيش از قبل در مركز توجه قرار گرفت. از همين رو رفته رفته اظهارات رجال سياسي چه آن زمان كه بر كرسي كانديداتوري مناصب انتخابي تكيه مي‌زنند و با رسانه مواجه مي‌شوند، چه هنگام بروز اتفاق و رخدادي مرتبط با پوشش زنان بسيار اهميت يافت؛ چراكه اين موضوع دست كم قريب به يك دهه است هم از منظر حاكميتي و هم از نظر جامعه‌شناختي و سياسي به مثابه يك چالش مطرح مي‌شود كه خواستاران مناصب بالاي سياسي در هنگامه خطابه يا انتخابات بايد از چاره‌انديشيده شده براي اين چالش سخن بگويند. از همين روي تداوم طرح «گشت ارشاد» يا توقف آن گزاره‌اي محل اختلاف است كه البته به دليل حساسيت موضوع هرگز كسي به صراحت در مورد آن سخن نگفته است. با اين حال موضع‌گيري‌هاي تلويحي و در لفافه رجال سياسي آن هم در گرماگرم انتخابات مي‌تواند مورد توجه نيمي از جامعه قرار گرفته و به پرتر يا خالي‌تر شدن صندوق آراي آنها كمك كند. گذر اغلب كانديداهاي رياست‌جمهوري به ماجراي «عفاف و حجاب و گشت ارشاد» افتاده است و همين موضوع نشان مي‌دهد كه ماجرا چه در ميان مردم و چه در نگاه سياسيون چالشي مهم و قابل طرح است. ماجراي سهل‌گيري يا سختگيري در مورد پوشش زنان پاي ثابت شعارهاي نامزد‌هاي انتخاباتي است، شعارهايي كه بيشتر بن‌مايه‌هاي يك شوي تبليغاتي دارد تا چاره‌انديشي.
احمدي‌نژاد، بنيانگذار شوي تبليغاتي
«مگر مشكل كشور ما تار موي جوانان است» جمله معروف محمود احمدي‌نژاد در مصاحبه انتخابات رياست‌جمهوري سال 84 است. جمله‌اي كه به نوعي مواضع اين رييس‌جمهوري اصولگرا در مقابل مقوله «گشت ارشاد» را مشخص مي‌كرد. اين ادعا اما نه تنها باعث سهل‌گيري در زمينه حجاب در دوران رياست‌جمهوري احمدي‌نژاد نشد بلكه دوران او، حتي دوره رونق كسب و كار گشت‌هاي حجاب و عفاف شد. او البته در اظهارنظر ديگري براي تقليل اهميت موضوع پوشش گفته بود كه «وضعيت پوشش و حجاب در جامعه، مساله اصلي كشور و مردم نيست و بايد از بزرگنمايي آن پرهيز كرد.» البته رييس دولت نهم همان زمان تاكيد كرده‌بود كه «مساله حجاب مساله‌اي فرهنگي است و با روش‌هاي فرهنگي و گذشت زمان حل مي‌شود و نه از طريق انتظامي و به صورت بسيار سريع.»احمدي‌نژاد سال 89 و پس از حوادث سال 88 هم در يك برنامه تلويزيوني علاوه بر اينكه به بيان مواضع خود درباره مسائل مختلف داخلي و خارجي پرداخت در باب حجاب و عفاف و در واكنش به گشت‌هايي كه آن زمان به گشت‌هاي نسبت معروف شده‌بود نيز صحبت كرد و اظهارات او از اين جهت كه تطابقي با رفتارهاي دولت نهم و دهم در مقوله حجاب نداشت، جنجال‌برانگيز شد. احمدي‌نژاد در اين برنامه تلويزيوني گفته بود «ما اينگونه برخوردها را توهين مي‌دانيم كه زن و مردي در خيابان راه بروند و كسي بيايد بگويد نسبت شما چيست؟ به اعتقاد بنده روش موجود روش درستي نيست البته اين به اين معنا نيست كه ما نابساماني‌هاي اجتماعي را نمي‌بينيم يا نبايد اصلاح كنيم. دولت اينگونه رفتارها را قبول ندارد و تا آنجايي كه بتواند برخورد و كنترل خواهد كرد. عده‌اي در هر دوره‌اي هر چندماه مي‌خواهند جنجالي در كشور برپا و برخورد كنند كه بنده در همين جا به صراحت اعلام مي‌كنم كه ما مطلقاً و از بنياد با اين موضوع مخالفيم. البته اين بدان معنا نيست كه ما از عده‌اي كه بطور سازمان‌يافته بخواهند مشكلات اخلاقي را در جامعه گسترش دهند، چشم‌پوشي كنيم بلكه بايد با كار اطلاعاتي و شناسايي و قانوني آنها را بازخواست و مجازات كنيم...»
روحاني، عالم بي‌عمل
حسن روحاني هم از جمله كانديداهايي بود كه هم در جمع بانوان هوادارش و هم در رسانه ملي به ويژه در دور اول انتخابات رياست‌جمهوري صرفا بر وجهه فرهنگي ماجراي حجاب تاكيد داشت و برخورد انتظامي و قضايي را تقبيح كرد. روحاني در دوران تبليغات انتخاباتي دور يازدهم رياست‌جمهوري گفته‌بود «در مقوله فرهنگ، بگير و ببند جايي ندارد. نمي‌توان با استفاده از پليس در حوزه فرهنگ كاري كرد. بايد از طريق كار فرهنگي كارها را دنبال كنيم. دختران و پسران ايراني خودشان حجاب‌شان را رعايت مي‌كنند و نيازي به كار پليسي نيست.»او چند روز مانده به برگزاري انتخابات در جمع هواداران خود در ورزشگاه شهيد شيرودي تهران در پاسخ به كساني كه شعار مي‌دادند «زنداني سياسي آزاد بايد گردد» گفت: «چرا فقط زنداني سياسي؟! كاري كنيم همه زندانيان آزاد شوند. اگر اعتدال در كشور حاكم شود، نيازي نيست كه در كشور عدل و اعتدال كسي در زندان باقي بماند. من به كمك پليس كاري خواهم كرد كه امنيت واقعي باشد و دختران ما در خيابان احساس امنيت كنند و نخواهم گذاشت ماموري بي‌نام و نشان از كسي سوال كند. دختران خود حافظ حجاب و عفاف هستند.»روحاني يك ماه پس از اينكه راهي پاستور شد در يك مصاحبه خودماني با نشريه «چلچراغ» صراحتا به سوالي در مورد برخوردهاي گشت ارشاد با جوانان پاسخ داد. او گفت كه با اين برخوردها مخالف است و نگاهش به مقوله عفاف را اينگونه توضيح داد: «به نظرم عفيف بودن چيزي فراتر از حجاب داشتن است. به نظر من اگر زني يا مردي حجاب رسمي مدنظر ما را رعايت نكند، عفيف بودنش زير سوال نمي‌رود. قبل از انقلاب زنان زيادي در جامعه ما حجاب نداشتند، ولي آيا انسان‌هاي عفيفي نبودند؟ من هشدار مي‌دهم كه حجاب را عين عفاف ندانيم. به نظر من زنان زيادي از جامعه ما حجاب مطلوب قانون را ندارند، ولي عفيف هستند. عفت شاخص‌هاي زيادي دارد. كما اينكه مي‌توان كساني را هم يافت كه ظاهر مطابق قانون دارند و حجاب دارند (چه مرد و چه زن) ولي اصول عفت را رعايت نمي‌كنند. بنابراين تاكيد ما بايد بر عفت باشد. بايد ببينيم عفت را چه چيزي تهديد مي‌كند. به نظر من عفت مردم ما را فقر اقتصادي و ناتواني در ازدواج، بيشتر تهديد مي‌كند تا رعايت حجاب مطابق استانداردهايي كه عده‌اي دوست دارند و تعريف كرده‌اند.» صحبت‌هاي روحاني با تكيه بر نگاه فرهنگي به عفاف و حجاب تا اواخر دولت يازدهم و يك سال پيش از برگزاري انتخابات همچنان ادامه داشت. او حتي در سال 95 زماني كه رييس پليس تهران صحبت از «ساماندهي بيش از 7 هزار مامور نامحسوس پليس امنيت» را پيش كشيد در حاشيه سفر به سمنان از اين طرح انتقاد كرده و گفت «دولت به وعده‌هاي خود از جمله در اين زمينه پايبند است و هر جا لازم بوده براي ايجاد احساس امنيت در مردم، از توان خودش استفاده كرده است.»رييس‌جمهوري بار ديگر در خلال صحبت‌هاي خود به تلاش فرهنگي در مقوله حجاب اشاره و تاكيد كرد: «همه ما بايد در زمينه فرهنگي كار و تلاش و به گونه‌اي عمل كنيم كه مساله‌اي كه از طريق فرهنگي قابل حل است از طرق ديگر حل نكنيم. ما طبق آيه قرآن بايد دنبال موعظه حسنه و جدال احسن باشيم و بهترين و كوتاه‌ترين راه را بايد انتخاب كنيم. دولت اقداماتي كه در حد توان اجرايي‌اش باشد، انجام خواهد داد.»با همه اين تفاسير دولت روحاني هم نتوانست مقوله حجاب را كاملا در ساختار دولت نگه داشته و براي آن نسخه بپيچد و همچنان اين موضوع با متوليان متعددي رو به‌رو است.
جاماندگان از رياست‌جمهوري
گرچه روساي جمهوري دولت‌هاي نهم و دهم و يازدهم و دوازدهم فرصت يافتند تا در دوران رياست‌‌شان باز هم در مورد «گشت‌هاي ارشاد» موضع‌گيري كنند و از «عفاف و حجاب» بگويند اما جاماندگان از رياست‌جمهوري در چند انتخابات اخير هم در ايام انتخابات با اينگونه سوالات مواجهه شدند و به آنها پاسخ دادند. سيدابراهيم رييسي، جدي‌ترين رقيب حسن روحاني در انتخابات گذشته كه از مشهد راهي تهران شد تا رو به روي رييس دولت يازدهم بايستد در مورد حجاب صحبت‌هايي كرد كه به نظر مي‌رسيد كمي متفاوت‌تر از ساير كانديداها است. او تاكيد داشت كه «در رابطه به حجاب در شوراي عالي انقلاب فرهنگي مصوبه‌اي براي 22 دستگاه كشور داريم و اگر مقوله حجاب تنها به وزارت كشور محول شود خطا است.» او بر اين باور بود كه «اجراي اين آيين‌نامه را بايد به وزارت ارشاد واگذار كرد.» چرا كه حجاب يك مساله فرهنگي است از همين روي «حجاب بايد به وزارت ارشاد، دسته‌هاي فرهنگ‌ساز و سازمان‌هاي الگوساز واگذار شود و نوبت آخر به نيروي انتظامي مي‌رسد» كه در اين پروسه خيلي دور و براي كساني است كه هنجارشكني مي‌كنند. اسحاق جهانگيري يار پوششي روحاني در انتخابات هم از ديگر كانديداهايي است كه در مورد حجاب صحبت كرده است. او موضوع امر به معروف و نهي از منكر را يكي از كليدي‌ترين موضوعاتي مي‌داند كه هم در اسلام و هم در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران به آن اشاره شده اما اين واژه مقدس به موضوعي سياسي و سطح پايين تبديل شده است. با اين حال جهانگيري در جريان مناظرات تاكيد داشت: «امر به معروف و نهي از منكر وظيفه مردمان است نسبت به حاكمان‌شان. تا در خيابان يك دختر خانمي يك شاخ مويش بيرون مانده شد ارشاد برايش مشكلاتي درست مي‌كند كه به نظر من تاكنون كارساز نبوده است.»محسن رضايي پاي ثابت انتخابات يك بار سال 88 و يك بار سال92 در اين مورد اظهارنظر كرد. رضايي سال 88 گفته‌بود «گشت ارشاد براي ارذل و اوباش بايد باشد نه جوانان كشورمان.» سال 92 هم به مساله امر به معروف و نهي از منكر اشاره كرد و تاكيد داشت «در كشور ما عده‌اي امربه معروف و نهي از منكر را فقط در مساله حجاب مي‌دانند. در صورتي كه امر به معروف و نهي از منكر مساله‌اي بسيار گسترده‌اي است. از گرانفروشي گرفته تا تحمل‌پذيري در نقد و انتقاد، اخلاق، سياست و اقتصاد است و مثل نماز و روزه واجب است و هرگز تعطيل نمي‌شود. اگر حيا در جامعه ما تقويت شود، مشكل حجاب حل خواهد شد. ما حيا و غيرت را رها كرده‌ايم و به سراغ مساله حجاب رفته‌ايم.»محمد باقر قاليباف كه روزگاري خود فرمانده نيروي انتظامي تهران بود در ايام انتخابات تلاش كرد تا از مفهوم گسترده‌تر حجاب سخن بگويد. از همين روي در ايام انتخابات گفت «به حجاب نبايد تنها به عنوان يك پوشش نگاه كنيم، بلكه به حجاب به عنوان يك باور و نماد ارزش‌هاي فرهنگ اسلامي و ايراني خود توجه كنيم. موضوع عفاف و حجاب يك موضوع مقطعي و دستوري نيست كه با دستور دنبالش كنيم. با سختگيري و خشونت امكان توسعه عفاف و حجاب در جامعه امكان‌پذير نيست.»وادي اظهارنظر در مورد حجاب و عفاف و گشت ارشاد حتي به كانديداهاي كمتر ديده شده هم رسيد. غلامعلي حدادعادل كه در ميانه راه از حضور در انتخابات منصرف شد، پيش از انصراف نقبي به گذشته زد و گفت «سال 88 از بين چهار كانديدا، سه نفر اعلام كردند كه اي بي‌حجابان خيال‌تان راحت، اگر من رييس‌جمهور شوم كسي به شما در خيابان چيزي نخواهد گفت، ولي من مي‌گويم يك شرط مهم در دفاع از حجاب اين است كه نبايد دولت چيزي بگويد و نيروي انتظامي و دستگاه قضايي چيز ديگر. صريح مي‌گويم، دولت اگر عاقلانه عمل كند، ما مي‌توانيم ضمن حفظ اقتدار نظام، مساله حجاب را نيز حل كنيم و اگر نظام از خود اقتدار نشان ندهد مساله حجاب بدتر خواهد شد. بايد ضمن حفظ اقتدار نظام عاقلانه با مظاهر بدحجابي در جامعه برخورد كنيم.»علي‌اكبر ولايتي كه اتفاقا برعكس حدادعادل تا آخرين لحظه در صحنه انتخابات باقي ماند هم در ايام رقابت گفت «گشت ارشاد به تنهايي نمي‌تواند عفاف و حجاب را در جامعه حاكم كند.»
روحاني در تبليغات انتخاباتي دوره يازدهم: دختران و پسران ايراني خودشان حجاب‌شان را رعايت مي‌كنند و نيازي به كار پليسي نيست.
روحاني در جريان سفر به سمنان در سال 95: دولت به وعده‌هاي خود از جمله در اين زمينه پايبند است و هر جا لازم بوده براي ايجاد احساس امنيت در مردم، از توان خودش استفاده كرده است.