سارا معصومي
بازگشت دوباره به ميز مذاكره. اين‌بار كم تعدادتر از قبل و البته نگاه‌ها به جاي ايالات متحده به اتحاديه اروپا دوخته شده است. مثلث فرانسه، بريتانيا و آلمان 13 سال پس از آخرين باري كه نتوانستند دست در دست هم توافق هسته‌اي با ايران را از گزند امريكا مصون دارند در مقر اتحاديه اروپا دور هم جمع شدند. ايران همان عضو جنجالي كه امريكا در تمام اين سال‌ها با تخريب متهمش كرده، همچنان ميز مذاكره را ترك نكرده است. نه در سال 2005، نه در سال‌هاي تحريم و نه اين روزها كه ايالات متحده با اقدام يكجانبه خود بديهي‌ترين تعهدات بين‌المللي‌اش را زير پا گذاشته، تهران به سراغ گزينه‌اي جز مذاكره و ديپلماسي نرفته است. دو سال و نيم پس از اجراي توافق هسته‌اي، تروييكاي اروپايي، اتحاديه اروپا، روسيه و چين كمتر از دو ماه فرصت دارند تا ايران را به باقي ماندن در اين توافق متقاعد كنند.
تابستان 2015، صدها خبرنگار از رسانه‌هاي متفاوت بين‌المللي خود را به وين رسانده بودند تا خبر نخستين توافق جامع هسته‌اي ميان ايران و شش كشور ديگر را مخابره كنند. با تولد برنامه جامع اقدام مشترك، 1+5 اعلام كرد كه به همراه ايران به يك بحران سياسي و هسته‌اي پايان داده است. امروز 15 ماه پس از حضور دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده در كاخ سفيد حيات و ممات اين توافق پس از توقف حضور امريكا در آن به طنابي متصل است كه اروپا سابقه چندان مناسبي در محكم نگاه داشتن آن ندارد. وزراي خارجه بريتانيا، فرانسه و آلمان در حالي در بروكسل دور هم جمع شده‌اند كه اگر قرار بر دوام برجام باشد اروپا از اين پس بايد بارهاي بيشتري را بر شانه‌هاي خود حمل كند.
فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا به مركز ثقل تلاش‌ها تبديل شده و هر روز با اظهارنظري كم و بيش مشابه با روز قبل اطمينان مي‌دهد كه اروپا در حفظ توافق با تهران متحد است. بوريس جانسون وزير امورخارجه انگليس، هايكو ماس وزير امورخارجه آلمان و ژان ايو لودريان وزير امورخارجه فرانسه نيز روز گذشته در بروكسل ديداري سه جانبه با هم داشتند و در ديدار با همتاي ايراني خود نيز تلاش كردند او را به باقي ماندن در برجام بدون امريكا، متقاعد كنند.
محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان از صبح روز سه‌شنبه رايزني‌هاي هسته‌اي در مهم‌ترين ايستگاه تور برجامي خود يعني بروكسل را آغاز كرده است. همان الگوهاي پيش از حصول برجام در حال تكرار هستند: مذاكرات كارشناسي، مذاكرات خصوصي دو جانبه و عمومي چندجانبه، روي ميز گذاشتن پرونده انتظارهاي دوطرف، چكش‌كاري توقعات، تلاش براي بستن پرانتزهاي باز و در نهايت هم ارايه تضمين براي وفاي به عهد طرفين. نتيجه تمام اين رايزني‌ها بايد يك چيز باشد: «آينده برجام مشخص شود.»
خوف و رجا از تصميم نهايي اروپا
در داخل ايران نگاه افكار عمومي به اراده سياسي اروپا براي حفظ توافق و البته توان اجرايي آنها چندان مثبت نيست. با اين وجود تجربه سه ماه گذشته نشان مي‌دهد كه اروپا تا آنجا براي حفظ برجام ايستاد كه شكاف ميان واشنگتن و بروكسل به موضوعي بديهي و خارج از پرده تبديل شد. امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه و آنگلا مركل، صدراعظم آلمان با سفر به امريكا اين تحقير را به جان خريدند كه از ساكن كاخ سفيد نه بشنوند و البته تنها چند روز مانده به اعلام تصميم ترامپ، تروييكاي اروپايي متوجه شدند كه مسير حفظ برجام، تلاش براي راضي كردن ترامپ به هر قيمتي نيست و بايد تغيير مسير بدهند. به نظر مي‌رسد كه توقف حضور امريكا در توافق هسته‌اي در نهايت اروپا را در مسير جديد قرار داد و تلاش‌هاي جامع اتحاديه اروپا كه از روز گذشته در بروكسل رسما كليد خورد متمركز بر راضي كردن ايران است. اروپا در حال حاضر بر اين نكته تاكيد دارد كه ما در مذاكرات با امريكا، برجام را نفروخته‌ايم و اگر آن مذاكرات محكوم به شكست شد به دليل پافشاري ما بر حفظ توافق هسته‌اي بود.
در همين راستا، تيم‌هاي كارشناسي و وزير امور خارجه ايران به بروكسل رفته‌اند تا ببينند كه برجام بدون امريكا از چه شانسي براي پيروزي برخوردار است. ائتلاف ميان اروپا و امريكا در نتيجه خروج واشنگتن از توافق با شكاف‌هايي روبه رو شده است اما همزمان بايد توجه داشت كه منافع اقتصادي اروپا از برجام در ايران در مقايسه با منافع اقتصادي اين كشور با ايالات متحده صفر است و بروكسل به دلايل ديگري جز اقتصادي، اصرار بر حفظ توافق دارد. در تحليل ميزان فاصله گرفتن اروپا از امريكا بر سر برجام بايد به اين نكته توجه داشت كه رابطه امريكا با اروپا راهبردي است و پيوندهاي امنيتي، اقتصادي و سياسي اين رابطه را به يك رابطه غيرقابل از دست دادن تبديل كرده است. همزمان برجام تنها نقطه افتراق اروپا با امريكا نيست و اختلاف‌ها بر سر هزينه‌هاي نظامي در ناتو، سرنوشت حضور امريكا در توافقنامه جوي پاريس و رابطه تجاري فراآتلانتيكي با توجه به اصرار واشنگتن بر وضع تعرفه‌هاي متفاوت نيز به نقاط اختلاف ميان دو متحد قديمي تبديل شده‌اند.
همزمان از ديد اروپا برجام، توافقي در حوزه عدم اشاعه است و جدا از اين مساله بحران‌هاي جاري در غرب آسيا هر روز ابعاد وسيع‌تر و متنوع‌تري به خود مي‌گيرند. از سوريه تا يمن، از فلسطين تا عراق و در چنين شرايطي اتحاديه اروپا اميدوار بود كه برجام پلي باشد براي همكاري بيشتر با تهران در حل و فصل پرونده‌هاي منطقه‌اي كه تصميم ضدبرجامي دونالد ترامپ پايه‌هاي اين پل را لغزان كرد. در نتيجه فضاي ملتهب پيش آمده ميان اروپا و امريكا كه در سايه آن چهره‌اي مانند فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا تند‌ترين طعنه‌ها را به دونالد ترامپ و نگاه صفر و صدي وي به مسائل بين‌المللي وارد مي‌كند، زمين بازي براي ايران نسبتا هموار است اما بايد ديد كه آيا ايران مهره‌هاي در اختيار خود را به گونه‌اي خواهد چيد كه از اين شكاف‌ها پلي براي خود بسازد يا تكه‌ها به گونه‌اي در كنار هم قرار خواهند گرفت كه ايران، پلي براي اتحاد ميان امريكا و اروپا باشد. هرچند كه محمد جواد ظريف در بروكسل با مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا و وزراي خارجه سه كشور گفت‌وگو مي‌كند اما با توجه به خروج امريكا از توافق، نقش ساير كشورهاي اروپايي حاضر در اين بلوك 28 عضوي كمتر از تروئيكا نخواهد بود. در يكي از آخرين نشست‌هاي وزراي خارجه اتحاديه اروپا در لوكزامبورگ، مخالفت كشورهايي چون ايتاليا با وضع تحريم‌هاي غيرهسته‌اي عملا تلاش تروئيكا براي تشديد فشار بر ايران به منظور راضي كردن ترامپ را ناكام گذاشت.
وزير خارجه ايران در حالي مذاكرات فشرده دو و چندجانبه را در بروكسل پيش برد كه اروپا فرصت چندهفته‌اي براي ثابت كردن خود به ايران دارد. ترديد تهران به توانايي اروپا براي حفظ برجام به تنهايي و بدون امريكا همچنان به قوت خود باقي است. اصلي‌ترين سوال ايران از روسيه، چين و به خصوص اروپا اين است كه آيا اعضاي باقي مانده در برجام با وجود فشارهايي كه از اين پس از جانب امريكا بر آنها وارد خواهد شد، مي‌توانند منافع اقتصادي ايران را تامين كنند؟ شمارس معكوس براي بازگشت تحريم‌هاي ايران تا 180 روز ديگر آغاز شده و هرچند كه ترزا مي، نخست‌وزير بريتانيا در گفت‌وگو با حسن روحاني از بسته پيشنهادي جديد اروپا براي تهران در بروكسل خبر داده بود اما بايد ديد كه نكته‌هاي تضمين شده در اين بسته چيست ؟ اروپا براي حفظ توافق و منتفع شدن تهران از آن در نبود امريكا بايد تدبيرهاي اقتصادي بسياري بينديشد: از طراحي مسيرهاي بانكي ويژه براي ايران كه برمبناي يورو باشد و فراهم كردن زمينه براي فعال‌تر شدن بانك‌هاي ايراني تا ايجاد سيستم پايه بر اساس يورو. از جداسازي سيستم‌هاي مالي خود از امريكا تا چاره‌انديشي براي بيمه كشتي‌هاي ايران.
ترسيم آينده برجام كه محمد جواد ظريف در نخستين ايستگاه تور برجامي خود يعني پكن از آن سخن گفت همان نقشه راهي است كه بايد در سايه تدوين آن تمام درخواست‌هاي ايران به انضمام تعهد عملي براي برآورده‌سازي آنها لحاظ شود. هرچند كه مذاكرات جديد ميان ايران و اروپا در قالب حفظ برجام است اما متن جديدي كه احتمالا در نتيجه آن متولد خواهد شد، متمم برجام به حساب نخواهد آمد و نقشه راهي براي ادامه مسير در قالب توافق هسته‌اي مصوب سال 2015 خواهد بود. هرچند كه امروز تمام نگاه‌ها به اروپا دوخته شده و بسياري از تحليلگران مي‌گويند كه با توجه به سابقه خصمانه ايران و امريكا در 4 دهه گذشته و تحت فشار بودن هميشگي تهران از سوي واشنگتن، فرصت براي كار با اروپا وجود دارد اما افكار عمومي در داخل ايران بايد بداند كه توافق با اروپا حتي در صورت تحقق آن نيز موفقيت كاملي براي برجام نخواهد بود و به هرحال فشارهاي سياسي و اقتصادي امريكا تداوم اجراي برجام را با سختي‌هاي خاص خود همراه خواهد كرد.
سران اتحاديه اروپا يك روز پس از رايزني تروئيكاي اروپايي و مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا با تهران در بروكسل در بلغارستان دور هم جمع خواهند شد. روزهاي 16 و 17 ماه مه، پايتخت بلغارستان شاهد بحث و تبادل نظر سران اتحاديه پيرامون روابط اروپا و امريكا است كه دو بخش رابطه تجاري و برجام را شامل خواهد شد. درحال حاضر نخستين نتيجه خروج امريكا از برجام، جنگ تحريمي ميان اروپا و امريكا بر سر بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران و تنبيه كمپاني‌هاي اروپايي درحال تجارت با تهران است. درحالي كه نخست وزير بريتانيا در گفت‌وگو با حسن روحاني تاكيد كرده بود كه بسته پيشنهادي در بروكسل به ايران از سوي اروپا داده خواهد شد اما سخنگوي اتحاديه اروپا چنين مساله‌اي را تكذيب كرده و مي‌گويد كه چنين بسته مشخصي درحال حاضر براي ارايه وجود ندارد اما شكي وجود ندارد كه اتحاديه اروپا در اين توافق باقي مي‌ماند. سخنگوي اتحاديه اروپا در ادامه تاكيد كرده كه گزينه‌هاي بسياري براي حمايت از كمپاني‌ها وجود دارد اما قرار نيست در مراسم شام سران اتحاديه اروپا در صوفيه – پايتخت بلغارستان – بسته خاصي ارايه و نهايي شود.
فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا: ما به‌همراه وزاري خارجه انگليس، آلمان و فرانسه در بروكسل هستيم تا به بررسي اقدام‌هاي مشخصي بپردازيم كه مي‌توانيم براي محافظت از سرمايه‌گذاري‌هاي اروپا و منافع راهبردي امنيتي‌مان كه حفظ برجام است، انجام دهيم.
سابرينا بلوسي، سخنگوي مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا: گفت‌وگوي موگريني با ظريف در بروكسل بسيار سازنده بود. ما با همكاري فرانسه، آلمان، انگليس و اعضاي اتحاديه اروپا در تلاش براي يافتن راه‌هايي جهت محافظت از سرمايه‌هاي اتحاديه اروپا هستيم.
اولاف شولتس، وزير امور دارايي آلمان:حفظ اتحاد كشورهاي اروپايي در نزاع تجاري با واشنگتن براي حفظ برجام ضروري است. اين حق حاكميت اروپا است كه به ما اجازه دفاع از خود و بقا را مي‌دهد.
برونو لو مير، وزير اقتصاد فرانسه: مي‌خواهيم منافع اقتصادي خود را در ايران حفظ كنيم. قراردادهايي كه شركت‌هايي فرانسه منعقد كرده‌اند، بايد اجرايي شوند. شركت‌هاي فرانسوي بسياري در حوزه صنايع دارويي و هوانوردي در ايران سرمايه‌گذاري كرده‌اند و اين قراردادها بايد رعايت شوند. بايد براي حفظ «حاكميت اقتصادي» اروپا، «تصميماتي قاطع» اتخاذ شود. ما بطور كامل به حفظ منافع اقتصادي [فرانسه] متعهد هستيم و يك اصل روشن داريم: رد تحريم‌هاي فراسرزميني.
بوريس جانسون، وزير خارجه انگليس: تغيير رژيم در ايران هدفي نيست كه بايد دنبال آن باشيم چرا كه تغيير رژيم در ايران لزوما تغييري براي بهتر شدن نيست. انگليس و اروپا همچنان توافق هسته‌اي با ايران را براي امنيت مشترك خود، حياتي مي‌دانند و كاملا به حمايت از آن متعهد هستيم. من همچنين از امريكا مي‌خواهم از هر اقدامي كه مي‌تواند طرفين باقيمانده در توافق را از برآوردن تعهدات‌شان در توافق باز دارد - شامل برداشتن تحريم‌ها از طريق تجارت مشروع- اجتناب كند.
سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه: در حال حاضر توافق هسته‌اي ايران به‌شدت تحت فشار قرار گرفته است. اولتيماتوم‌هايي درباره ضرورت توقف تجارت با ايران از جمله انتقال محصولاتي خاص به اين كشور شامل خريد نفت ايران مطرح شده است. يك چيز مشخص است. امريكا با خروج از برجام تمام حقوق خود ذيل اين سند را از دست داده است چرا كه در اين سند مفادي وجود دارد كه به مشاركت‌كنندگان در آن حقوق خاصي اعطا مي‌شود. روسيه از گفت‌وگو با تمامي طرف‌هاي باقيمانده در برجام در رابطه با اقدامات جبراني مشترك در قبال اقدامات يكجانبه امريكا عليه ايران حمايت مي‌كند. اين رويدادها مي‌تواند روابط ميان امريكا و اروپا را بطور جدي خدشه‌دار كند و اگر اين اتفاق بيفتد، عواقب گسترده‌تر از مساله ايران و توافق هسته‌اي با اين كشور خواهد داشت.
هايكو ماس، وزير خارجه آلمان اروپا به توافق هسته‌اي با ايران پايبند مي‌ماند. ما اروپايي‌ها آنچه بتوانيم انجام خواهيم داد تا توافق وين را حفظ كنيم چرا كه اين توافق امكان حسابگري و امنيت بيشتري ايجاد كرده است. پيام ما اين است تا زماني كه ايران به توافق هسته‌اي پايبند باشد، اروپا هم بدون وابستگي به تصميم امريكا چنين خواهد كرد.