به بهانه بحران‌هاي اخير هنرهاي نمايشي
بايد از استراتژي «اهالي» به «جامعه» تئاتري گذر كنيم
بابك احمدي
اين گزاره تكراري است كه هنرمند براي گسترش دايره توانايي‌هايش و به‌تبع آن افزودن بر گستره اثرگذاري‌اش به ثبات و آرامش نياز دارد. فعالان جامعه تئاتري نيز از اين قاعده مستثني نيستند ولي نگاهي به اتفاقات اخير هنرهاي نمايشي نشان مي‌دهد با وجود تلاش‌هاي دلسوزانه مديركل هنرهاي نمايشي، دست يافتن به اين آرامش چند‌صباحي است با چالش مواجه شده و به قول معروف هر دم از اين باغ بري مي‌رسد. رويه مرسوم در ميان هنرمندان تئاتر و بعضي فعالان رسانه هم اين گونه بوده كه تصور مي‌كردند و مي‌كنند بهتر است مسائل را بين خودمان، در سكوت و پشت درهاي بسته حل و فصل كنيم. رفتاري به‌ظاهر دلسوزانه اما در باطن لطمه زننده، چراكه اگر قرار بود رفتارها و استراتژي‌هايي! از اين دست كارساز افتد كه امروز بايد شاهد خيلي مسائل نمي‌بوديم. همين ماه قبل دو مدير- هنرمند تئاتر به عنوان خوانده و نه متهم احضار شدند ولي نتيجه ديگري رقم خورد. البته مساله فقط احضار اين دو چهره توسط نهادي خارج از حيطه دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيست، بلكه اين اتفاق حالا تمام مديران تئاتري را در منگنه نگراني از عاقبت هر تصميمي قرار داده است.
درست چند روز بعد از اين واقعه، روند تصميم‌گيري در نهادهاي زير‌مجموعه اداره كل هنرهاي نمايشي به سرعت تغيير كرد. مدير مجموعه تئاترشهر برنامه‌هاي از پيش اعلام شده را به تعويق انداخت، سرپرست شوراي نظارت و ارزشيابي بر شدت سخت‌گيري‌هاي خود افزود (كه البته در ادامه اشاره مي‌كنيم چگونه رويكردي دوگانه و به زعم هنرمندان تئاتر ناعادلانه در پيش گرفت) و دركل همه دست به عصا شدند. اتفاقا اينجا بود كه ابلاغيه اخير مديركل هنرهاي نمايشي به مديران سالن‌هاي تئاتري در مورد مسووليت آنها در قبال نمايش‌ها معنايي متفاوت پيدا كرد. «هنرمند مسوول مميزي هنرمند»، شايد اين نتيجه حل و فصل محفلي مسائل و بحران‌ها است.
كارگردان نمايش «ازدواج آقاي مي‌سي‌سي‌پي» پس از اعلام تغيير زمان اجراي نمايش خود در تئاتر شهر به خبرنگار «اعتماد» مي‌گويد: «يك بخش مساله اين بود كه مي‌گفتند كار كمدي دارد و قسمتي هم به اجراي موسيقي كار بازمي‌گشت. هر دو هم به اين علت بود كه اعتقاد داشتند در ماه‌هاي محرم و صفر به سر مي‌بريم، گرچه نمايشنامه ازدواج آقاي مي‌سي‌سي‌پي اثر فردريش درونمات متني آشنا براي جامعه تئاتري است و نبايد اين تصور به وجود بيايد كه با اجرايي موزيكال يا كمدي مواجه هستيم. بلكه قطعات كوتاهي از كار به طنز گرايش دارد.»او در پاسخ به اين پرسش كه آيا از طرف شوراي ارزشيابي و نظارت سند مكتوبي هم به گروه ارايه شد يا خير مي‌گويد: «كار وارد اين مرحله نشد و بحث شورا ظاهرا هم بيشتر ناظر بر اين بود كه اجرا فعلا به صلاح نيست. گمان مي‌كنم قضيه به مشكلات اخير پيش آمده براي مديريت تئاترشهر بي‌ارتباط نيست. به هرحال اين دوستان براي جامعه تئاتر چهره‌هايي آشنا هستند و همه نسبت به روحيه آنها شناخت داريم.»
فلاحت‌پيشه اظهارات خود را اين طور به پايان مي‌رساند كه: «درحال حاضر فضاي مصلحت‌انديشي حاكم است ولي من نمي‌دانم اين مصلحت‌انديشي‌ها بجا است يا نه. اين محافظه‌كاري خود به خود بحران ايجاد مي‌كند. ما بايد روي همان قانون نيم بند موجود در تئاتر پافشاري كنيم و بايستيم. غير از اين اگر قانون هم مسووليت نپذيرد كه با بي‌قانوني محض و آنارشي مواجه مي‌شويم. الان من تاريخ اجرا دارم ولي روي آن هم حساب چنداني باز نمي‌كنم.» اظهارات فلاحت‌پيشه در حالي بيان مي‌شود كه همين روزها نمايش‌هاي كمدي هم روي صحنه مي‌روند و يك مدير دولتي از ماه‌ها قبل و با تخلف در تبليغات خود را براي كارگرداني نمايشي موزيكال آماده مي‌كند. در همين رابطه خبرها از مشكلات پيش آمده براي اجراي نمايشي به كارگرداني ليلي عاج از كارگردانان جوان حكايت دارد. مساله؛ تم اجتماعي جدي نمايش عنوان شده است.
ماجراي تبليغ تئاتر
با عبور از بحران اول، ماجراي تبليغات زودهنگام و غيرقانوني يك نمايش در اتوبان‌هاي تهران به ميان آمد. نكته مهم اينجا است كه مديركل هنرهاي نمايشي به واسطه سال‌ها فعاليت تئاتري با هنرمندان آشنايي دارد و متاسفانه در هر دو مقطع قرباني رفتار خارج از قاعده دوستان نزديك خود شد. مريم كاظمي، از فعالان مورد اعتماد شهرام كرمي و دبير جشنواره تئاتر كودك و نوجوان همدان (جايگزين كرمي) است كه بايد در بحث تبليغات دقت بيشتري به خرج مي‌داد. كارگردان آن نمايش نيز با مديركل هنرهاي نمايشي دوستي ديرينه دارد و موظف بود طوري رفتار كند كه مدير كل به واسطه رفتار او مورد بازخواست قرار نگيرد، اما ظاهرا بعضي تنها به بيرون كشيدن گليم خود از آب گل‌آلود مي‌انديشند.
بعد از آشكار شدن اين ماجرا و افزايش اعتراض هنرمندان و رسانه‌ها، محسن اميري سرپرست شوراي ارزشيابي و نظارت در اين باره مي‌گويد: «بعد از مرحله بازخواني و تاييد متن نمايشنامه «بينوايان»، آقاي پارسايي يك مجوز پيش تبليغات از شوراي ارزشيابي و نظارت دريافت كرد كه طبق آن مجوز قرار بود فقط نام نمايش معرفي و اطلاع‌رساني شود. بديهي است كه تبليغ يك نمايش با ذكر عوامل منوط به بازبيني كامل اثر و صدور پروانه نمايش است و اين در حالي است كه «بينوايان» امروز، هفتم مهرماه، بازبيني دارد. طبيعي است كه طبق مقررات با كار برخورد مي‌شود.» در نهايت مقررات ياد شده از سوي اميري به يك «تذكر» ساده انجاميد كه حتي در فضاي مجازي نيز از سوي ميثم احمدي، دستيار حسين پارسايي به سخره گرفته شد. درحالي كه سابقه داشته اين تخلف در مواردي به جلوگيري از اجرا هم انجاميده است. جالب‌تر آنكه سرپرست شوراي نظارت در نهايت حاضر نيست مسووليت مجوزي كه صادر كرده را بپذيرد يا توضيح دهد و تخلف صورت گرفته را متوجه سازمان‌هاي مرتبط با شهرداري تهران مي‌داند.
در ادامه نيز شاهد بوديم كه رويكرد كارگردان ياد شده به انتشار يك توييت از سوي وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، خطاب به مديركل هنرهاي نمايشي انجاميد.
اعتراض مديران تماشاخانه‌ها
تئاتر در چنين وضعيتي قرار داشت كه صدور دستورالعملي از سوي اداره كل هنرهاي نمايشي نيز با واكنش مديران تماشاخانه‌ها مواجه شد. مدير تماشاخانه «مهرگان» با انتقاد از ابلاغيه‌هاي جديد اداره كل هنرهاي نمايشي به مديران سالن‌هاي تئاتري كه مسووليت آنها را در قبال اجراها سنگين‌تر مي‌كند، در گفت‌وگو با ايسنا واكنش نشان داد و گفت: «معلوم نيست اداره كل هنرهاي نمايشي و شوراي نظارت چه كاره هستند و چرا از نمايش‌ها دفاع نمي‌كنند؟» مهدي علي‌نژاد در اين باره مي‌گويد: «در چند وقت اخير به ويژه پس از اتفاقاتي كه براي نمايش «روياي شب تابستان» (بازداشت موقت كارگردان و مدير سالن) رخ داد، سخت‌گيري‌ها براي صدور مجوز خيلي زياد شده و من براي سه نمايشي كه اكنون اجرا داريم، چند تعهد كتبي داده‌ام و مركز هنرهاي نمايشي مثل كلانتري شده كه مدام بايد بروي تعهد بدهي.»
در ادامه هم مديران سالن‌هاي «محراب» و مدير تالار «سنگلج» نيز به نوعي با ابلاغيه صادر شده مخالفت كردند. اين اوضاع نشان مي‌دهد امروز بيش از هر زمان ديگر به تغيير كليدواژه‌ها و ادبيات نيازمنديم. با نگاهي به شمار خروجي هر ساله دانشگاه‌ها و افزايش جمعيت هنرمندان و فعالان نمايش، امروز ديگر از خانواده تئاتر خبري نيست كه بگوييم بايد همه‌چيز را درون خانواده و پشت درهاي بسته حل كنيم. امروز در مرحله گذار به جامعه تئاتري قرار داريم كه استراتژي، رويكرد و ادبيات متناسب خود را طلب مي‌كند. متاسفانه با بررسي تصميم‌گيري‌هاي اخير اداره كل هنرهاي نمايشي ابدا به نظر نمي‌رسد كه در مسير كاهش تنش و برقراري آرامش گامي برداشته شود. تنش‌ها ادامه‌دار است.