محيط زيست؛ قرباني خاموش جنگ!
شينا انصاري
هفده سال قبل روز ششم نوامبر (١٥ آبان) از جانب سازمان ملل متحد به «روز جهاني پيشگيري از تخريب محيط زيست به هنگام جنگ‌ها و درگيري‌هاي مسلحانه» نام‌گذاري شد. اختصاص يك روز نمادين به موضوع اثرات متقابل جنگ و محيط زيست با هدف افزايش حساسيت جامعه جهاني نسبت به تاثيرات زيان‌بار جنگ بر طبيعت و همچنين سوءاستفاده‌ها و بهره‌برداري‌هاي نادرست از منابع طبيعي به هنگام جنگ‌ها صورت پذيرفته است، هرچند آنچه در عمل مشاهده مي‌شود استمرار تخريب‌ها و آلودگي‌ها در منازعات منطقه‌اي و محلي است. جدا از آلودگي‌هاي محيطي كه در حين جنگ، سلامت انسان‌ها و ساير موجودات زنده را تهديد مي‌كند؛ موضوع مهم، عوارض طولاني‌مدت و غيرقابل التيام جنگ‌ها بر محيط زيست هست؛ گواينكه با وجود گذشت بيش از 39 سال از جنگ تحميلي، همچنان استان‌هاي غرب و جنوب غرب كشورمان از تبعات و پيامدهاي اين جنگ متاثر هستند. هشت سال جنگ، محيط زيست و زيستگاه‌هاي حساس دو كشور درگير را در طول 1200 كيلومتر مرز مشترك آماج تخريب قرار داد كه متاسفانه آثار و بقاياي آن كماكان مشهود است. در حقيقت نمي‌توان به گردوغبار و توفان‌هاي خاك در خوزستان پرداخت و به اقدامات تخريبي به خصوص خشك كردن عامدانه بخشي از تالاب هورالعظيم از جانب صدام اشاره نكرد.
چنين وضعيتي با وخامت بيشتر در كشورهاي عراق و سوريه نيز وجود دارد. گروه تروريستي داعش با اقدامات تخريب‌گرانه خود فشار مضاعفي را بر محيط زيست اين كشورها تحميل كرده است. اين گروه از يك سو با غارت منابع طبيعي موجب نابودي بيش از پيش محيط زيست شده و از سوي ديگر با استفاده از سلاح‌هاي جنگي، آب و خاك اين كشورها را آلوده مي‌كند. تشديد پديده گردوغبار طي سال‌هاي اخير در كشور ما نيز، گرچه بخشي ناشي از خشكسالي و كم آبي هست، ولي بخش عمده كانون‌هاي فرامرزي آن به ويژه در عراق و مرز سوريه و اردن از تبعات جنگ داعش و ناآرامي‌هاي منطقه‌اي ناشي مي‌شود.
گفته مي‌شود با عوارض فعلي جنگ در سوريه، حداقل سه دهه طول خواهد كشيد تا محيط زيست سوريه بتواند تا اندازه‌اي خود را ترميم كند، هرچند برخي آسيب‌هاي وارد شده عملا غيرقابل جبران است؛ متاسفانه بخش‌هاي پهناوري از محيط زيست سوريه در اثر جنگ نابود شده و مواد سمي به كار رفته در مهمات جنگي و جنگ‌افزارها و انبوه زباله‌ها به عمق خاك نفوذ كرده و آب‌هاي زيرزميني اين كشور را به‌شدت آلوده ساخته است. اين روند تخريبي محيط زيست هم‌اكنون در جنگ يمن نيز ادامه دارد! نكته قابل تامل آنكه در حالي كه تاثيرات جنگ بر محيط زيست غيرقابل انكار است، تاثير معضلات زيست محيطي بر بروز جنگ‌ها و درگيري‌ها آنگونه كه بايد مد نظر قرار نگرفته است. محدوديت منابع طبيعي، افزايش دما و خشكسالي‌ها خود عاملي براي ايجاد و تشديد جنگ‌هاي داخلي و منطقه‌اي هستند؛ موضوعي كه به‌ويژه براي منطقه خاورميانه به عنوان نقطه ثقل مناقشات بايد بيشتر از هميشه مورد توجه قرار گيرد؛ از اين رو به نظر مي‌رسد با افزايش مشكلات زيست‌محيطي در ابعاد منطقه‌اي و جهاني، بيش از اختصاص يك روز نمادين براي صيانت از محيط زيست در جنگ‌ها، در وهله نخست نيازمند كاهش بروز منازعات و تنش‌ها و سپس اجراي دقيق مقررات ناظر بر حفاظت از محيط زيست و برخورد قاطع و بدون اغماض از سوي نهادهاي بين‌المللي با مسببين آن باشيم.