عليرضا كيانپور
«ظريف استعفا نكرده است»، توضيح دقيقي درمورد آنچه اتفاق افتاده نيست. وقتي مي‌گوييم «ظريف استعفا نكرده است» كه آقاي وزير امور خارجه لااقل به اينكه استعفا كند، حتي اگر شده در تنهايي خود فكر كرده باشد اما به هر دليل، درنهايت تصميمي ديگر گرفته و اقدام به استعفا نكرده باشد. البته نمي‌خواهيم بگوييم كه ما منابع خبري موثقي در «فكر و ذهن آقاي وزير» داريم و الان هم داريم مستقيما از «مركز تصميم‌گيري در مغز ظريف» به شما مخاطبان گزارش مي‌دهيم، خير! ما هرگز مدعي نبوده و نيستيم كه ظريف يا هر يك از ديگر از وزرا و روساي بخش‌هاي مختلف دولت هرگز به «استعفا» يا هر تصميم و اقدام ديگري فكر نكرده‌اند. بلكه برعكس شايد نه يك‌بار و چندبار، بلكه صدها و هزاران بار اينكه دست از اين كار پرزحمت و كم‌منفعت بكشند، از ذهن و فكرشان گذشته باشد و هنوز هم مي‌گذرد. آنچه ما مي‌دانيم و مي‌گوييم صرفا اين است كه پيگيري‌هاي خبري‌مان از منابع آگاه در وزارت خارجه و البته مجلس شوراي اسلامي از اين حكايت دارند كه نه‌تنها ظريف استعفا نكرده، بلكه لااقل در چند ماه اخير، صحبتي از استعفا نيز ميان او و رييس‌جمهور و حتي او و معاونان و همكارانش به ميان نيامده است.
مخالفان دولت كليد زدند: ساخت «چيزها»
از «هيچ‌چيز»
اگرچه ما هم شنيده‌ايم كه «تا نباشد چيزكي، مردم نسازند چيزها» اما حالا اين‌طور كه از شواهد و قرائن برآمده از تحركات رسانه‌اي و اقدامات سياسي طيفي از مخالفان دولت پيداست، انگار دوره اين امثال و حكم كهن سرآمده و امروزه، هستند مردماني كه بلدند بهتر از آنچه در مخيله‌تان بگنجد، «چيزهايي متعدد» بسازند، بي‌آنكه «چيزكي» موجود بوده باشد. تا آنجا كه در همين فقره اخير، اين مردمان دست به كارِ ساخت چيزهايي شده و از آنچه ذهن و مغز ظريف كه هيچ، حتي «روحش هم بي‌خبر است»، خبر داده و مي‌دهند و جالب آنكه در اثبات اين مدعاي بي‌اساس، علاوه بر انتشار ارايه دلايل احتمالي اين استعفا، مشخصا از «اعتقادات رييس‌جمهوري» نيز سخن مي‌گويند. روزنامه «صبح نو» نزديك به محمدباقر قاليباف و البته رسانه‌هاي نزديك به جبهه پايداري همچون «قرارگاه سايبري عمار» ازجمله مدعيان استعفاي ظريف هستند كه در يكي، دو روز گذشته به اين شايعات دامن زده و نوشتند: «شنيده شده ظريف درپي اختلاف‌نظر با رييس‌جمهور درباره «تعهدات اروپا در برجام» استعفا داده است. روحاني معتقد است علت عدم پايبندي اروپا و شكست برجام، اشتباهات وزارت خارجه در روند مذاكرات بوده و ظريف نيز با مشاهده عدم‌پشتيباني روحاني استعفا داده است.»
شكستن صبر «پايداري»
البته زمزمه‌هاي اوليه اين شايعه حدود 48 ساعت پيش از آنكه مخالفان دولت، رسما اقدام به نشر آن كنند، شنيده مي‌شد. زمزمه‌هايي كه منشا آنها با يك پيگيري خبري ساده قابل رديابي بود و به روشني نشان مي‌داد كه اين مسائل نه تنها از وزارت امور خارجه يا ديگر بخش‌هاي دولت درز نكرده، بلكه مشخصا از جايي بيرون از دولت و احتمالا نزديك به مخالفان دولت كليد خورده است. اين‌طور كه پيداست مخالفان دولت ترجيح مي‌دادند اين خبر از طريق تكذيبيه آن از جانب يك مقام رسمي در وزارت خارجه يا بخش‌هاي ديگر دولت به گوش مخاطب برسد و اگر هم چنين نشد كه نشد، حداقل ابتدا در رسانه‌اي اصلاح‌طلب يا حامي دولت منتشر شود. هر چند اين اتفاق هم نيفتاد و درنهايت رسانه‌هاي مخالف دولت، آن هم طيفي از تندروترين اين مخالفان ناچار به نشر «شايعه استعفاي ظريف» شدند.
سناريوي جديد مخالفان دولت: از استعفاي يكي تا استعفاي همه
اين درحالي است كه يك منبع آگاه در مجلس كه به‌دليل بي‌اساس بودن اصل خبر استعفا و پرهيز از دامن زدن نابجا به اين شايعات، نخواست نام‌شان فاش شود، معتقد است كه «وزرايي همچون ظريف و زنگنه اهل استعفا و عقب‌نشيني نيستند و آنچه مخالفان دولت شايعه كرده‌اند، صرفا آمال و آرزوهاي‌شان بوده است.» اين نماينده نزديك به وزراي امور خارجه و نفت همچنين تاكيد كرده كه اين جوسازي‌هاي سياسي-رسانه‌اي نوعي ماهيگيري از آب گل‌آلود است؛ آنها مي‌خواهند استعفاي وزرايي همچون عباس آخوندي و حسن قاضي‌زاده هاشمي را به اتفاقي سريالي در دولت بدل كرده و اين‌طور القا كنند كه همه وزراي روحاني از همكاري با دولت و شخص رييس‌جمهور به ستوه آمده و به اصطلاح بريده‌اند. در حالي كه واقعيت حاكم بر فضاي همكاري وزرا و رييس‌جمهور و مجموعه دولت از اين قرار است كه با وجود افزايش مشكلات اقتصادي در ماه‌هاي گذشته، همدلي و همكاري در كابينه افزايش يافته و به‌خصوص پس از آخرين مرحله ترميم تيم اقتصادي و اضافه شدن 4 وزير جديد در بخش‌هاي مهم تيم اقتصادي، مجموعه دولت در هماهنگي قابل‌قبولي به سر مي‌برد.
استعفاي ظريف؟! نمايندگان تكذيب كردند!
البته اين منبع آگاه تنها كسي نبود كه شايعه استعفاي ظريف را از اساس تكذيب و آن را جوسازي مخالفان دولت خوانده است. بنابر پيگيري‌هاي خبرنگار «اعتماد» از حدود 10 نفر از نمايندگان، نه‌تنها اين شايعات محلي از اعراب ندارد، بلكه حتي نزديك به واقعيت نيز نبوده و به بيان ديگر مثالي است از اينكه در اين دوره و زمانه، ديگر لزوما نبايد «چيزكي» باشد تا از آن، «چيزها» ساخته شود. محمدجواد فتحي و سيده‌فاطمه ذوالقدر، نمايندگان تهران در مجلس، صادق حسني‌جوريابي نماينده رشت، جلال ميرزايي نماينده ايلام و رييس كميته سياسي فراكسيون اميد، عبدالكريم حسين‌زاده، نايب‌رييس اين فراكسيون، فاطمه سعيدي و بهرام پارسايي، سخنگويان فعلي و پيشين فراكسيون اميد، عليرضا رحيمي عضو كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي و البته هيات رييسه مجلس ازجمله نمايندگان اصلاح‌طلب و اعتدالي هستند كه شايعه استعفاي ظريف را از اساس تكذيب كرده و جالب اينكه برخي اصولگرايان نزديك به جبهه پايداري همچون احمد عليرضابيگي، هدايت خادمي و عليرضا سليمي نمايندگان اصولگراي تبريز، ايذه و محلات نيز در مواجهه با پرسش «اعتماد» درباره اين شايعه يا اظهار بي‌اطلاعي كرده‌اند، يا تكذيب يا سكوت.
شايعه استعفاي ظريف در تهران؛ ظريف
در آسمان دهلي
اما اين همه ماجرا نيست. شايد آنچه علاوه بر تكذيب خبري اين استعفا، شايعه را به نحوي منطقي و مستدل رد مي‌كند، اقدامات و تحركات سياسي ظريف در روزهاي گذشته باشد. اقداماتي كه وزير امور خارجه در روزهايي كه شايعه استعفايش ساخته و بعد با يكي، دو روز تاخير منتشر شد، انجام داد. نگاهي به اخبار ديپلماسي در هفته گذشته نشان مي‌دهد محمدجواد ظريف در روزهايي كه شايعه استعفايش اينجا و آنجا زمزمه مي‌شد، در دهلي‌نو به‌سر مي‌برده و در تمام اين مدت نيز سخت مشغول مذاكره با مقام‌هاي ارشد هندوستان و چند كشور ديگر همچون وزير امور خارجه فعلي اسپانيا و نخست‌وزير سابق ايتاليا بوده است. مذاكراتي كه همچون ديدار و گفت‌وگوي ظريف با سوشا سواراج، وزير امور خارجه هند در دهلي‌نو، پايتخت اين كشور انجام شده است.
به بيان ديگر شايعه استعفاي يكي از موفق‌ترين وزراي دولت درست در روزهايي ساخته و منتشر شده كه ظريف حتي در تهران هم نبوده كه من‌باب مثال، شايعه‌سازان مطابق فرمول مرسوم اين دست شايعات، ادعا كنند «وزير خارجه چند روز گذشته در محل كارش حاضر نشده است!» اما اين تمام آنچه در استدلال براي رد اين شايعه گفته و شنيده شده، نيست؛ چراكه شايعه استعفاي وزير امور خارجه در حال و اوضاعي مطرح و منتشر شده كه ظريف در اين مدت علاوه بر اقدامات و فعاليت‌هاي رسمي و اداري معمول خود، حتي فعاليت‌هاي اضافه بر سازمان و وراي مسووليت اداري در وزارت امور خارجه همچون فعاليت‌هاي توييتري‌اش را نيز طبق روال معمول پي گرفته است.
ناتواني چشمان «پايداري» در نگريستن از منظر مخالف
ظريف در اين مدت ازقضا به بحث برجام و نحوه برخورد غيرقانوني امريكايي‌ها با توافق هسته‌اي نيز پرداخت و مشخصا در يكي از چند توييتي كه در اين چند روز نوشت، به حواشي سفر اخير مايك پمپئو، وزير امور خارجه ايالات متحده به منطقه خاورميانه و ديدار با سران كشورهاي عربي واكنش نشان داد. اما شايد توييت جالب‌تر ظريف وقتي بود كه در واكنش به عكسي از دونالد ترامپ و جمعي از مقام‌هاي ارشد دولت امريكا كه همگي دوربين‌هاي مخصوص تماشاي تصاوير «واقعيت افزوده» به چشم داشتند، نوشت: «مي‌گويند يك عكس، هزار حرف براي گفتن دارد. اما اين عكس بيش از هزار حرف از ده‌ها سال سياست‌هاي شكست‌خورده امريكا در منطقه ما حكايت دارد. در وادي كوران حتي آنهايي كه عينك واقعيت مجازي به چشم زده‌اند نيز همچنان كورند.» ظريف در اين توييت از هزاران حرف نهفته در هر عكس نوشت و ضمن تاكيد بر اينكه، اين يكي بيش از هزار حرف نهفته دارد، صرفا از يكي از اين معرفت‌هاي پنهان سخن گفته است. اما شايد حرف و معرفت نهفته ديگر در آن عكس اين باشد كه چه دشوار است نگريستن به دنيا و مسائل و مصايبش از زاويه‌اي به جز زاويه ديد خود. معرفتي كه به روشني در نحوه پرداخت شايعه استعفاي ظريف مصداق دارد.
چنان‌كه گفتيم چند رسانه مخالف دولت هفته گذشته از شايعه استعفاي وزير امور خارجه سخن گفته و مدعي شدند كه ظريف به دليل آنچه «عدم پشتيباني رييس‌جمهور از سياست‌هاي وزارت خارجه» و «اختلاف‌نظر با رييس‌جمهور درباره تعهدات اروپا در برجام» عنوان شد و نيز به‌علت برخي اعتقادات روحاني در اين خصوص كه «علت عدم پايبندي اروپا و شكست برجام، اشتباهات وزارت خارجه در روند مذاكرات بوده»، اقدام به استعفا كرده است. نكته اينجاست كه دقت در اين تحليل به روشني نشان مي‌دهد كه آنچه به عنوان دلايل استعفاي ظريف عنوان شده، مشخصا اعتقادات خاص جبهه پايداري و مخالفان دولت درباره برجام است، نه نگاه و رويكرد دولتي‌ها و وزارت خارجه به اين توافق تاريخي. درواقع اينكه اروپايي‌ها به تعهدات خود در برجام پايبند نبودند، نه تنها «اعتقاد روحاني» نيست، بلكه مشخصا ديدگاه پايداري‌ها به برجام و مذاكره با اروپايي‌هاست. آنچنان كه اين روحاني نيست كه از «سياست‌هاي وزارت خارجه و ظريف پشتيباني نمي‌كند» و درباره «تعهدات اروپا در برجام» با وزير خارجه‌اش «اختلاف‌نظر» دارد؛ بلكه ازقضا اين پايداري‌ها هستند كه در ذهن‌شان روياي اختلاف‌نظر ميان روحاني و ظريف مي‌پرورانند و معتقدند وزارت خارجه در روند مذاكرات مرتكب اشتباه شده است.
... و اما مصايب ظريف
آنچه مسلم است ظريف استعفا نداده و حال، پس از بازگشت از سفر موفق سه روزه از دهلي‌نو به تهران، احتمالا در فكر برنامه‌هاي بعدي دستگاه ديپلماسي است. البته ما همان‌طور كه از اسرار غيب‌گويي بي‌خبريم، نسبت به آينده نيز بي‌اطلاع و ناآگاهيم. شايد اصلا ظريف همين فردا صبح كه از خواب بيدار شد، چند خطي قلمي كند و از ادامه كار در وزارت امور خارجه استعفا دهد. هرچه نباشد، همه مي‌دانيم كه او احتمالا بيش از هر وزيري تحت فشار سياسي و غيرسياسي بوده و اگرچه اختياراتي محدود دارد، با انتظاراتي بسيار مواجه است. پس اينكه وزيري كه با اين اختيارات محدود، با وجود اين همه دستاورد، با اين حجم سنگين از انتظارات روبه‌رو است، دست به استعفا بزند، دور از تصور نيست اما آنچه ما در اين مقطع مي‌دانيم اولا اين است كه خوشبختانه هنوز صبر ظريف سر نيامده و درثاني اگر روزي استعفا بدهد، قاعدتا به دلايل مدنظر پايداري‌ها كنار نمي‌رود؛ بلكه شايد از دست‌شان به ستوه بيايد و از شرشان فرار كند.