پيش‌زمينه رقابت ايران و امريكا و درس‌هاي آن
كوروش احمدي
ايران طي حدود 200 سال گذشته با ابرقدرت جهاني وقت كم و بيش و به درجات مختلف درگير بوده است. دليل اصلي چنين مواجه‌هاي را بايد از يك سو در موقعيت ايران به عنوان قدرت اصلي منطقه و از سوي ديگر در تلاش ابرقدرت جهاني وقت براي مهار ايران و داشتن دست بالا در منطقه مهم خليج فارس و خاورميانه دانست. با اين توضيح كه تصور ابرقدرت جهاني وقت هميشه اين بوده كه اگر تفوقش در منطقه دچار خدشه شود، موقعيتش در همه مناطق جهان و در مصاف با قدرت‌هاي جهاني رقيب دچار مشكل خواهد شد. به اين دليل، رقابت ايران و ابرقدرت جهاني وقت ريشه در ملاحظات و محاسبات ژئوپليتيك و ژئواستراتژيك در سطح جهاني دارد. اين را بايد دليل اصلي رقابت ايران و هژمون هر دوره به شمار آورد و مسائل ديگر مثل نقش آفريني قدرت‌هاي منطقهاي و لابي‌هاي آنها را بايد فرع بر اين اصل دانست. روابط پرتنشج ايران و امريكا در دوره كنوني از جهاتي قابل مقايسه با روابط پرتنش ايران و انگليس در دوره 150 ساله تفوق جهاني انگليس از حوالي 1820 تا 1971 است. اين دوره در شرايطي شروع شد كه ايران اواخر قرن هيجدهم وارد دور جديدي از حيات ژئوپليتيك خود شده بود. تا پيش از اين و در قالب ژئوپليتيك سنتي، ايران خود را با گروهي از قدرت‌هاي سنتي شرقي مانند عثماني، ازبك‌‌ها و بابريان هند رودررو مي‌ديد. از اواخر قرن 18 ايران به ناگاه با دو قدرت مدرن اروپايي با ارتش‌هاي مدرن مواجه و تحت تاثير آنها از هر جهت دچار تغييرات عميق و تحولات اساسي در داخل و خارج شد. عباس ميرزا در مواجهه با ارتش مدرن روسيه خود را ناچار از اصلاحاتي يافت كه عامل نخستين تكانه‌هاي مدرنيته بر كالبد جامعه عميقا سنتي ايران بود. انگليس نيز بعد از حضور در خليج فارس و سركوب خشن «دزدان دريايي» در راس‌الخيمه در 20-1819 ايران را به عنوان بزرگ‌ترين قدرت مستقل منطقه در برابر خود يافت؛ قدرتي كه سر سازگاري و تمكين در برابر انگليس را نداشت و مانعي در برابر دست باز داشتن انگليس در خليج فارس بود. اعتراض پيگير ايران به تعرضات انگليس به دو جنگ تمام عيار، يكي در 1838 و ديگر در 1852 انجاميد؛ دو جنگي كه بهانه بلافصل آنها بازداشتن محمدشاه و ناصرالدين شاه از اعاده هرات به خاك ايران بود. در اين دوره انگليس به هر طريق كوشيد تا شيوخ عرب و سران قبايل در داخل و در طول مرزهاي ايران را به عنوان وزنه‌هايي در برابر تهران تقويت كند و نيز مانع شكل‌گيري يك نيروي دريايي ايراني شود. ايران 3 معاهده عمده انگليس با شيوخ عرب را به رسميت نشناخت و هر جا كه توانست براي سركوب عمال انگليس در داخل و حواشي مرزهاي ايران كوشيد. علاوه بر دو جنگ مذكور انگليس دو بار(در 1312 براي جلوگيري از لغو قرارداد نفت و 1330 در ارتباط با ملي شدن نفت) نيز اقدام به استقرار كشتي‌هاي جنگي و تهديد بندر آبادان كرد.
سوءظن و رقابت با انگليس در دوره پهلوي نيز كم و بيش ادامه يافت. رضا خان اگرچه داراي كاركردي در كودتاي مد نظر انگليس به رهبري سيدضياء بود اما پس از قبضه كردن قدرت(كه انگليس نيز به خاطر مقابله با بلشويك‌ها نسبت به آن بي‌ميل نبود)، الگوي رقابت ايران به عنوان قدرت منطقهاي با انگليس به عنوان قدرت جهاني دوباره غلبه يافت. دولت رضاشاه كشمكش‌هاي دامنه‌داري با انگليس براي تسويه حساب‌هاي به جا مانده از دوره قاجار داشت كه در اسناد وزارت خارجه مضبوط است؛ كشمكش‌هايي كه در پي نزديك شدن به آلمان اوج گرفت و به تبعيد تحقيرآميز رضاشاه پي اشغال ايران در 1320 انجاميد... در دوره پهلوي دوم تضاد ايران با ابرقدرت جهاني در قالب ملي كردن صنعت نفت به اوج رسيد و ايران چه در دوره مصدق و چه بعد از آن كوشيد تا با توسل به «قدرت سوم»، يعني امريكا، انگليس را محدود كند.(البته شرح پيچيدگي‌هاي اين دوره خارج از حوصله اين مختصر است.) ويژگي دوره پهلوي اين بود كه ايران اگرچه همچنان قدرت اصلي منطقه بود اما ديگر برخلاف دوره قاجار تنها قدرت مستقل منطقهاي نبود و عامل رقابت‌هاي منطقهاي نيز وارد معادله شد.
ترجيح ايران به عنوان قدرت اصلي منطقه در تمام دوره 200 ساله اخير اين بوده كه ابرقدرت جهاني در مناطق پيرامونش به ويژه منطقه خليج فارس فعال نباشد. اما پيشبرد اين امر مرجح تنها در صورت فراهم بودن ابزار لازم در دستور كار قرار مي‌گرفت و صرفا به امور مربوط به حواشي مرزها و آب‌هاي خليج فارس محدود مي‌شد. با وجود تعارضات، ايران در ادوار گذشته كوشيد تا از يك سو مانع خارج شدن منازعات از كنترل شود و از سوي ديگر تلاش كرد تا با كشورهاي نوظهور در منطقه روابطي كم‌‌تنش داشته باشد. حل اختلافات مرزي با تركيه و رفع نقارهاي دوره عثماني و انعقاد پيمان سعدآباد 1318 در اين رابطه قابل توجه است. مساله مهم ديگر در اين رابطه اين است كه پيش‌زمينه تعارض بين ايران و قدرت جهاني مي‌تواند مورد سوءاستفاده كشورهاي منطقه قرار گيرد و آنها را به استفاده از امكانات قدرت جهاني براي مهار ايران به عنوان قدرت اصلي منطقه متمايل كند. در چنين شرايطي، اگر ايران كه يك قدرت منطقهاي است و قاعدتا بايد رقابت‌هاي خود را در سطح منطقه تعريف كند، متمايل به تعريف رقابت‌هاي خود در سطح جهاني شود در اين صورت كشورهاي منطقه فرصتي گرانبها براي ساختن با قدرت جهاني و پرداختن به اين قدرت اصلي منطقه مي‌يابند.