سال كاري محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان با سفر به منطقه آغاز شد. نخستين سفر وي در نخستين روز فروردين ماه 98 به تركيه و به منظور شركت در نشست فوق‌العاده سازمان همكاري اسلامي بود. قرعه دومين سفر هم به نام سوريه افتاد؛ سفري كه به دعوت رسمي بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه صورت مي‌گيرد. براساس برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده ظريف پس از سفري 24 ساعته به دمشق پيش از بازگشت به تهران توقفي كوتاه در تركيه براي تجديد ديدار با مقام‌هاي سياسي اين كشور خواهد داشت.
ارتباط غيرمستقيم سفر بشار و استعفاي ظريف
سفر محمدجواد ظريف به سوريه در حالي كه در چارچوب سفرهاي دوره‌اي و رايزني‌هاي ديپلماتيك معمول ميان تهران و دمشق صورت مي‌گيرد اما به دليل اتفاقاتي كه در شامگاه 7 اسفند 1397 در جريان سفر بشار اسد به تهران رخ داد بي‌حاشيه نيز نيست. بشار اسد رييس‌جمهور سوريه براي نخستين‌بار از زمان آغاز بحران سياسي و امنيتي در اين كشور كه قريب به 7 سال پيش بود در سفري از پيش‌اعلام نشده به تهران آمد و البته خبر انجام اين سفر هم زماني از سوي تهران و دمشق رسانه‌اي شد كه رييس‌جمهور سوريه به كشورش بازگشته‌بود. براساس گزارش‌هاي موجود، بشار اسد پس از چندماه رايزني ميان تهران و دمشق بر سر جزييات انجام اين سفر، صبح روز 7 اسفند 1397 به تهران سفر و در فاصله چندساعت با رهبري و رييس‌جمهور ديدار مي‌كند. اين سفر با توجه به شرايط زماني و بستر سياسي انجام شده از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار بود. عكس‌هاي مربوط به ديدار رهبري با بشار اسد نخستين تصاويري بود كه ساعت 20 و 30 دقيقه دوشنبه 7 اسفند در شبكه‌هاي مجازي و البته رسانه‌هاي خبري منتشر شد. به دنبال انتشار اين تصاوير و خبر مربوط به سفر، غيبت محمدجواد ظريف در تصاوير مربوط به ديدار حسن روحاني، رييس‌جمهور با همتاي سوري مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. عقربه‌هاي ساعت هنوز به پايان روز 7اسفندماه نرسيده بود كه محمدجواد ظريف با انتشار پستي در اينستاگرام استعفاي خود را اعلام كرد. به گفته محمدجواد ظريف دليل استعفاي وي عدم اطلاع وزارت خارجه از سفر بشاراسد به تهران و عدم اطلاع‌رساني از سوي دفتر رييس‌جمهور به وي براي حضور در ديدار روحاني و بشار اسد بوده است. در نهايت ماجراي استعفاي وزيرخارجه كمتر از 24 ساعت بعد با ارايه توضيحاتي از سوي دفتر رييس‌جمهور و تاكيد بر جايگاه وزارت خارجه در مسائل ديپلماتيك به پايان رسيد. نخستين روز بازگشت ظريف به وزارت‌خارجه نيز با تماس تلفني از دمشق و دعوت رسمي رييس‌جمهور سوريه از او براي سفر به اين كشور آغاز شد. با اين پيشينه مي‌توان گفت كه سفر امروز ظريف به سوريه به نوعي تاكيد بر جايگاه وزارت خارجه در رابطه دوجانبه تهران و دمشق به حساب مي‌آيد.
بهار روابط تهران- دمشق
رفت و آمدهاي سياسي و البته نظامي ميان تهران و دمشق در چندسال اخير به امري عادي تبديل شده است. به طور متوسط هر ماه يا يكي از مقام‌هاي سياسي و نظامي ايران مهمان سوري‌ها مي‌شوند يا تهران ميزبان وزير خارجه يا مقام ديگري از دولت بشار اسد است. محمدجواد ظريف شهريور‌ماه 1397 به دمشق رفت و پيش از وي هم وزير دفاع دولت حسن روحاني سفري به سوريه داشت. وليد معلم نيز در بهمن ماه 1397 با سفر به تهران با همتاي ايراني خود در وزارت خارجه ديدار كرده‌بود. رابطه تهران و دمشق به فراخور همكاري‌هاي سياسي، امنيتي و نظامي كه ميان دو طرف در سال‌هاي اخير شكل گرفته همچنان روند صعودي خود را طي مي‌كند. در حالي كه بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي بسياري در 7 سال گذشته خود را براي نقشآفريني در ماجراي سياسي اين كشور به سوريه رساندند از ميان آن بازيگران، ايران، روسيه و تركيه سه بازمانده‌اي هستند كه با وجود تضارب منافع و اختلاف در ديدگاه‌ها همچنان حرفي براي گفتن در عرصه سياسي و گامي براي برداشتن در جبهه نظامي تحولات اين كشور دارند.سفر محمدجواد ظريف به سوريه در حالي انجام مي‌شود كه مجموعه‌اي از تحولات منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي اهميت اين رايزني‌هاي سياسي را در مقطع زماني جاري بيشتر از قبل كرده است. امروز مي‌توان از مولفه‌هايي نام برد كه هركدام به تنهايي مي‌تواند از نقش يكي از بازيگران در سوريه كاسته و بر اهميت حضور ديگري بيفزايد. مولفه‌هايي مانند: برنامه‌ريزي اعلامي امريكا براي خارج كردن سربازان امريكايي از سوريه، فرجام سياسي و نظامي نيروهاي محلي مورد حمايت امريكايي‌ها در سوريه مانند كردها، تلاش نظامي تركيه براي دفع خطر كردها و دور نگه داشتن آنها از مرز مشترك، پررنگ شدن نقش روسيه در سوريه به دنبال بي‌ميلي امريكا براي تداوم نقشآفريني پررنگ، وضعيت هسته‌هاي باقي‌مانده داعش در سوريه، جدال هرچند غيرمستقيم ايران و حزب‌الله لبنان با اسراييل در سوريه، تاثير تصميم يكجانبه امريكا براي به رسميت شناختن بلندي‌هاي جولان به عنوان بخشي از خاك سرزمين‌هاي اشغالي (اسراييل)، آغاز روند بازسازي سوريه و تاثيرپذيري حضور مستشارهاي نظامي ايران در سوريه از تصميم دونالد ترامپ براي قراردادن نام سپاه پاسداران در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي امريكا.
ظريف در حالي دمشق را به عنوان نخستين سفر رسمي دوجانبه (سفر به تركيه به منظور شركت در نشست فوق‌العاده سازمان همكاري اسلامي بود) در سال جديد انتخاب كرد كه به نظر مي‌رسد دولت حسن روحاني در دو سال آخر حضور در قدرت قرار است سياست تعيين شده توسعه همه‌جانبه روابط با كشورهاي منطقه را با جديت بيشتري دنبال كند. سوريه در اين معادله، بازيگر مهمي در شطرنج سياست‌هاي منطقه‌اي ايران است. تهران در بيش از 7 سال گذشته از عمر بحران در سوريه به دفاع تمام قد سياسي و نظامي از دولت مركزي به رياست بشار اسد پرداخته و همين سياست سوريه را به برگ برنده ايران در معادله‌هاي منطقه‌اي تبديل كرده است. هرچند كه در ابتداي بحران حضور ايران در سوريه مورد پذيرش برخي از كشورهاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي قرار نگرفت و دولت‌هاي مخالف بشار اسد براي انكار اين حضور دست به هر ترفندي زدند و ما شاهد سرمايه‌گذاري وسيع برخي كشورهاي عربي براي كاستن از نقش ايران در سوريه بوديم اما امروز سه كشور در معادله‌هاي سوريه حرف نخست را مي‌زنند كه از قضا هر سه كشور هم غيرعربي هستند: ايران، روسيه و تركيه.
نقش حياتي ايران در تامين امنيت اروپا
در دو سال آتي فرجام برجام و بهره‌برداري از جايگاه مهم ايران در پرونده‌هايي چون عراق و سوريه از مهم‌ترين دستوركارهاي وزارت خارجه ظريف خواهد بود. اين روزها هرچند كه فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران در سوريه و عراق يكي از نقطه‌هاي اختلاف و افتراق ميان تهران و اروپا است اما از مجموع شرايط مي‌توان اين‌گونه برآورد كرد كه اروپا براي پايان دادن به بحران انساني در سوريه كه سرريز آن منجر به افزايش آمار مهاجرت به اين قاره مي‌شود بر روي تعامل با تهران حساب ويژه‌اي باز كرده است. نمونه اين مساله را هم مي‌توان در رايزني‌هاي تهران و 4 كشور اروپايي در پرونده يمن و همچنين حضور ايران در كنار ساير كشورها در رايزني‌ها پيرامون سوريه ديد. محمدجواد ظريف نيز همواره ارتباط ميان تامين امنيت اروپا با فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران را به همتاهاي اروپايي و افكار عمومي گوشزد كرده است. وزير خارجه هفته گذشته در واكنش به اقدام امريكا در قراردادن نام سپاه پاسداران ايران در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي، در توييتر خود فيلمي نه چندان قديمي از اظهارات ترامپ منتشر كرد كه در آن به مبارزه ايران با داعش در سوريه اشاره كرده بود. ظريف ذيل اين فيلم نوشت: «آن زمان كه دونالد ترامپ اصرار داشت كه «ايران در حال نابود كردن داعش است»، تصور مي‌كرد كه چه كسي (از ايران) در حال جان‌فشاني و مبارزه است؟ اگر سپاه پاسداران جمهوري اسلامي در كنار مردم شجاع عراق و سوريه نمي‌جنگيد، داعش پايتخت دو كشور عربي را تسخير مي‌كرد و ارتشي تروريستي را روانه اروپا مي‌كرد.»در ده روز اخير بحث قرارگرفتن سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در ليست گروه‌هاي تروريستي امريكا نگاه بسياري از كارشناسان را به سمت فعاليت‌هاي ايران در سوريه و عراق برگردانده است. هرچند كه بحث تحريم سپاه به طور كلي و قرار گرفتن سپاه قدس به عنوان شاخه برون‌مرزي آن در ليست تحريمي امريكا جديد نيست اما بسياري از كارشناسان نگران تقابل نظامي ميان نيروهاي ايران در منطقه با سربازان امريكايي در كشورهايي چون عراق و سوريه هستند. امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه يكي از نخستين چهره‌هايي بود كه پس از اعلام تصميم دونالد ترامپ درباره سپاه با همتاي ايراني خود تماس گرفته و از هر دو طرف خواست كه از اقدامي كه منجر به بي‌ثباتي در منطقه شود، پرهيز كنند. دونالد ترامپ در حالي به درخواست بنيامين نتانياهو و در قالب هديه‌اي انتخاباتي به وي نام سپاه را در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي قرارداد كه دولت سوريه همواره به نقش چشمگير ايران در مبارزه با تروريسم داعش در اين كشور اذعان كرده است.
سوريه و تداوم همكاري‌هاي سه‌جانبه
وضعيت سوريه اندك اندك از حالت نيازهاي نظامي و امنيتي خارج شده و كشور به دوره بازسازي همزمان سياسي و اقتصادي وارد مي‌شود. در حوزه سياسي تلاش‌هاي سه‌جانبه ايران، روسيه و تركيه در قالب ابتكار آستانه براي ورود سوريه به فاز گفت‌وگوهاي نتيجه‌بخش سياسي ميان نمايندگان دولت و جريان‌هاي معارضه ادامه دارد. هرچند كه در پرونده قانون اساسي و تبيين ساختار سياسي سوريه در دوره انتقالي هنوز جزييات چنداني مشخص يا منتشر نشده اما مي‌توان گفت كه بحث‌ها در فضاي آرام‌تري ولو با سرعت اندك پيش مي‌رود. در مباحث نظامي همزمان با پيشروي ارتش و بازپس‌گيري زمين‌هاي بيشتر، داعش نيز شكست استراتژيك خود را پذيرفته و مي‌توان گفت كه طرح كشورهاي عضو ابتكار آستانه براي توسعه محدوده مناطق كاهش تنش به ثمر نشسته و شاهد آرامش نسبي نظامي در بخش‌هاي قابل توجهي از خاك سوريه هستيم. بر همين اساس ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در ديداري كه هفته گذشته با رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه داشت ضمن تاكيد بر تداوم مشاركت سه‌جانبه گفت: روسيه و تركيه همكاري موثر در قالب مذاكرات سه‌جانبه آستانه در مورد سوريه را با مشاركت ايران ادامه مي‌دهند. حالا، زماني كه نيروهاي اصلي تروريست‌ها شكست خورده‌اند، مهم است تا بر ثبات كامل وضعيت در منطقه و روند حل و فصل سياسي مطابق با قطعنامه 2254 شوراي امنيت سازمان ملل متحد، متمركز شويم».
تنوع بخشي به ابتكار سه‌جانبه آستانه
همزمان مي‌توان گفت كه همكاري‌هاي سه كشور در سوريه اندك اندك جنبه‌هاي ديگري غير از سياسي و نظامي هم به خود مي‌گيرد و در حالي كه تاكنون عمدتا نهادهاي نظامي و سياسي سه كشور با هم در تماس بودند اخيرا پاي بازيگران جديدتري هم براي همكاري سه‌جانبه در امور سوريه به ميدان باز شده است. در همين راستا چهارشنبه 21 فروردين، اولين نشست سه‌جانبه كميته‌هاي امور بين‌الملل دوماي روسيه، مجلس تركيه و كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس شوراي اسلامي برگزار شد. در اين نشست سه‌جانبه ايران، روسيه و تركيه بر سر تشكيل كنفرانسي جهاني با محوريت بازگشت آوارگان سوري به وطن‌شان به توافق رسيدند. در همين راستا، لئونيد اسلوتسكي، رييس كميته امور بين‌الملل مجلس دوماي روسيه گفت كه اين نشست نشانگر وحدت هر سه طرف بر سر رسيدگي به مشكلات اساسي سوريه است.
بلندي‌هاي جولان و موضع ايران
سفر ظريف نخستين رايزني حضوري سياسي ميان ايران و سوريه پس از به رسميت شناخته‌شدن بلندي‌هاي جولان به عنوان بخشي از خاك سرزمين‌هاي اشغالي (اسراييل) توسط رييس‌جمهور امريكا نيز است. پيش از اين روساي مجالس ايران، تركيه و روسيه در حاشيه نشست بين‌المجالس سه كشور در مسكو تاكيد كردند كه بلندي‌هاي جولان را بخشي از سوريه مي‌دانند و بر حفظ تماميت ارضي اين كشور تاكيد دارند. با وجود اين به نظر مي‌رسد كه يكي از اصلي‌ترين سوژه‌هاي مورد بحث ميان ظريف و مقام‌هاي سوري در ديدارهاي امروز در دمشق نيز همين مساله باشد. وزير خارجه ايران پس از اين اقدام ترامپ در سخنراني در جلسه فوق‌العاده سازمان همكاري‌هاي اسلامي در تركيه به اين دست‌درازي كاخ سفيد واكنش نشان داد: «بي‌اعتنايي مستمر دولت ترامپ در خصوص حقوق مسلمانان و اعراب به سطحي از انزجار رسيده كه ضمن ترويج اسلام‌هراسي و افتراق بين امت اسلامي، آنچه به آنها تعلق ندارد را به آنها (رژيم اسراييل) مي‌دهد، ابتدا قدس شريف اكنون نيز جولان اشغالي را به موجوديت متجاوز اسراييل كه در صف مقدم نقض حقوق بين‌المللي قرار دارد، مي‌دهد.»
رايزني‌هاي پشت پرده درباره اسراييل
در سه سال اخير با تثبيت جايگاه ايران در سوريه و قطعي شدن قطع يد بازيگراني چون عربستان و امارات از معادله‌هاي سياسي در اين كشور، بر ميزان حساسيت تل‌آويو از حضور ايران در سوريه افزوده شده است. برهمين اساس ما شاهد افزايش حملات جنگنده‌هاي اين رژيم به مناطقي در سوريه به اسم مبارزه با حضور و نفوذ ايران بوده‌ايم. در چند روز اخير قالب پيش‌بيني‌ها حاكي از اين است كه با توجه به برنده شدن بنيامين نتانياهو در انتخابات سراسري اخير در سرزمين‌هاي اشغالي و همچنين حاتم بخشي‌هاي دونالد ترامپ از خاك سوريه (بلندي‌هاي جولان) بي‌بي نيز در حمله نظامي به سوريه و آنچه پايگاه‌هاي ايران مي‌خواند جسورتر از قبل اقدام كند. در تحولي هم راستا با اين تحليل، بامداد شنبه 24 فروردين بود كه حملاتي به خاك سوريه از سوي رژيم اسراييل صورت گرفت. مركز نظارت بر حقوق بشر سوريه كه مقر آن در بريتانيا است ادعا مي‌كند در جريان اين حمله برخي نيروهاي ايراني حاضر در محل جان خود را از دست داده‌اند (به شهادت رسيده‌اند). خبرگزاري سانا وابسته به دولت سوريه اصل اين حمله به يك پايگاه نظامي در شهر صياف در استان حما و در شمال شهر دمشق را تاييد كرده اما درباره تلفات انساني و مليت قربانيان اظهارنظري نكرده است. اين حمله يك روز پس از اعلام نتيجه قطعي انتخابات رژيم صهيونيستي كه در آن گفته شد، نتانياهو پيروز انتخابات شده و پنج روز پس از تروريستي خواندن سپاه ايران توسط امريكا صورت گرفت. اسراييل صدها حمله هوايي در سوريه انجام داده كه بنا به ادعاي مقام‌هاي اين رژيم، همواره نيروهاي ايراني و حزب‌الله لبنان را هدف قرار داده است.جنگنده‌هاي رژيم اسراييل آخرين بار هفتم فروردين‌ماه ۹۸ به برخي مواضع ارتش سوريه در اطراف شهر حلب حمله كردند. در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد كه بحث حضور نيروهاي ايراني در سوريه و حملات اسراييل به اين بهانه يكي از محورهاي رايزني ظريف در دمشق باشد. البته در اين فقره نبايد نقش روسيه و تلاش مسكو براي عدم درگيري ميان ايران و اسراييل در سوريه را ناديده گرفت. روسيه عملا تلاش مي‌كند توازن ميان دو طرف را در اسراييل برقرار كند تا مانع از تنش نظامي اين دو در خاك سوريه شود.
همكاري‌هاي اقتصادي در سايه تحريم امريكا
همزمان همكاري‌هاي اقتصادي ايران و سوريه در شرايط تحميل تحريم‌هاي يكجانبه امريكا بر تهران كه جريمه‌هاي فرامرزي دارد نيز مي‌تواند يكي از سوژه‌هاي مذاكرات ظريف و معلم در پشت درهاي بسته باشد. اخيرا رسانه روسي اسپوتنيك به نقل از «بلومبرگ»، ادعا كرده بود كه تحريم‌هاي امريكا عليه ايران به برخي متحدان نزديك تهران از جمله دمشق صدماتي وارد كرده است. براساس اين گزارش، خزانه‌داري امريكا در نوامبر يك شبكه بين‌المللي را تحريم كرد كه ايران از طريق آن با همكاري شركت‌هاي روسي ميليون‌ها بشكه نفت براي سوريه فراهم مي‌كرد. در همين راستا، مصطفي حموريه، سرپرست شركت توزيع سوخت سوريه گفت: «سوريه روزانه 100 هزار بشكه نفت مصرف و حدود 24 هزار بشكه توليد مي‌كند.» سوريه قبلا به 2 تا 3 ميليون بشكه نفتي كه ماهانه از ايران وارد مي‌كرد، وابسته بود ولي از اكتبر به خاطر تحريم‌هاي امريكا هيچ نفتي از ايران وارد نشده است. كارشناسان اعتقاد دارند كه اين مساله بر جنگ اقتصادي سختي كه در سوريه در جريان است تاثير مي‌گذارد.