شهاب شهسواري
انفجار مشكوك، دستور تخليه يك شهر از ساكنان و لغو بلافاصله آن، مرگ پنج دانشمند هسته‌اي و مجروحيت ۶ تن ديگر، گزارش نروژ از افزايش سطح تشعشعات راديواكتيو در سواحل اين كشور، قطع ارتباط سه مركز اندازه‌گيري تشعشعات اتمي در خاك روسيه، همگي رويدادهايي هستند كه در طول هفته‌هاي گذشته بعد از يك آزمايش ناكام موشكي در روسيه، در عناوين خبري ديده مي‌شوند. روس‌ها تاكيد كرده‌اند كه هيچ نگراني در مورد وضعيت تشعشعات اتمي در شمال غربي اين كشور وجود ندارد، اما حاضر نيستند جزييات دقيقي از اين اتفاق منتشر كنند. با وجود گذشت يك ماه از حادثه هنوز كسي خبر ندارد كه دقيقا چه اتفاقي در شهر ساحلي نيونسكا افتاده است، اما گمانه‌زني‌هايي از انفجار يك موشك فوق‌پيشرفته روسي در آزمايش ناكام مطرح شده است؛ موشكي كه با عنوان «بورهوستنيك» در روسيه نامگذاري شده است و از سوي متحدان ناتو با عنوان اسكاي‌فال SSC-X-9 ناميده مي‌شود. روس‌ها ادعا مي‌كنند كه اين موشك با برد نامحدود مي‌تواند از دست تمامي سامانه‌هاي ضدموشكي موجود جهان فرار كند و هر جاي دنيا را با كلاهك‌هاي هسته‌اي خود هدف قرار دهد. كمپاني روس‌اتم از كشته‌شدن ۵ دانشمند اتمي در اين انفجار خبر داده است، اين دانشمندان هسته‌اي 5 روز پس از حادثه در مراسمي ويژه به خاك سپرده شدند. يك مقام بلندپايه هسته‌اي روسيه روز دوشنبه ۲۱ مرداد در مراسم خاكسپاري 5 دانشمند روس كه در انفجار در جريان آزمايش يك سلاح پيشرفته كشته شدند، بر ادامه كار جهت ساخت اين سلاح‌هاي جديد تاكيد كرد. اين مراسم خاكسپاري در شرايطي در شهر ساروف برگزار شد كه هنوز اطلاعات دقيقي از عاملي كه باعث مرگ آنها شد، منتشر نشده است. اين شهر بندري در سواحل خليج دوينا و در نزديكي شهر سورودوينسك قرار دارد. بعد از انفجار مرداد ماه سال جاري گفته شد كه دستوري براي تخليه كامل شهر سورودوينسك صادر شده است اما اين دستور هيچگاه اجرايي نشد. انتشار چنين اخباري گمانه‌زني در مورد احتمال وقوع فاجعه‌اي اتمي مشابه آنچه پيش از اين در چرنوبيل رخ داده بود را افزايش داد. آلكسي ليخاچف، رييس «روس‌اتم» در مراسم خاكسپاري اين پنج دانشمند روس در شهر ساروف از كشته‌شدگان به عنوان «مايه افتخار» كشور و «بخش اتمي كشور» ياد كرد. رييس اتم روس گفت: بهترين اداي احترام به آنها، ادامه و به اتمام رساندن كار ساخت سلاح‌هاي جديد خواهد بود. حدود يك ماه قبل از حادثه موشكي در نوينكسا، در آتش‌سوزي در يك زيردريايي اتمي روسيه نيز ۱۴ خدمه و ملوان كشته شدند. گمانه‌زني‌ها در مورد خرابكاري خارجي در تاسيسات اتمي روسيه، بعد از اينكه زيردريايي هسته‌اي اين كشور به شكل مشكوكي دچار آتش‌سوزي شد افزايش يافت.
وزارت دفاع روسيه تاكيد كرده است كه هيچ ماده راديواكتيوي بر اثر اين انفجار در فضا پخش نشده است و خطر هسته‌اي در منطقه وجود ندارد، اما همزمان با انفجار، نه تنها تعدادي از ايستگاه‌هاي اندازه‌گيري تشعشعات هسته‌اي در خاك روسيه، بلكه دستگاه‌هاي اشعه‌سنج در خاك نروژ هم افزايش سطح تشعشعات هسته‌اي را ثبت كردند. سرگي ريابكوف، معاون وزير خارجه روسيه به سازمان منع جامع آزمايش‌هاي اتمي گفته است كه دولتش حاضر نيست جزيياتي از اين حادثه منتشر كند. هر چند رسانه‌ها اين حادثه را ابتدا محصول آزمايش ناكام يك موشك توصيف كرده‌بودند، به نوشته سي‌ان‌بي‌سي سازمان‌هاي اطلاعاتي امريكا معتقدند كه اين انفجار در جريان جست‌وجوي يك كشتي شناسايي براي يافتن يك موشك گم‌شده اتفاق افتاده است. پيش از اين رسانه‌ها گمانه‌زني كرده بودند كه ممكن است انفجار در نيونسكا محصول آزمايش موشك كروز جديد روسيه باشد، اما بر اساس اطلاعاتي كه منابع آگاه امنيتي در اختيار رسانه‌هاي امريكايي قرار داده‌اند، در واقع موشكي كه در اين حادثه منفجر شده، سلاحي است كه قبلا براي آزمايش استفاده شده‌بود اما به دليل ناكام ماندن آزمايش در آب‌هاي درياي سفيد سقوط كرده‌بود. به نوشته سي‌ان‌بي‌سي دو كشتي روس در آب‌هاي درياي سفيد در جست‌وجوي بدنه موشك گم شده بودند كه يكي از آنها به دلايل نامعلومي منفجر مي‌شود.
هر چند اطلاعات جديد نظريه انفجار موشك كروز جديد روسيه را بر اثر انفجار زير سوال مي‌برد، اما همزمان سوالات جديدي ايجاد كرده است. بيانيه رسمي دولت روسيه از انفجار «يك موتور پيشرانه با سوخت ايزوتوپ» خبر داده است، اما ماهيت دقيق اين موتور پيشرانه و دليل انتشار تشعشعات هسته‌اي بر اثر انفجار آن را مشخص نكرده است. موشك كروز جديد روسيه مشهور به بوره‌نستويك (مرغ توفان) يك موشك با پيشرانه هسته‌اي است. ايده ساخت موشك‌هاي كروز با پيشرانه هسته‌اي ايده جديدي نيست، اما هيچ‌يك از قدرت‌هاي هسته‌اي جهان تا چندي پيش ساخت آنها را عملي نكرده بودند. اولين‌بار در اوج دوران رقابت‌هاي هسته‌اي ميان شرق و غرب اين امريكايي‌ها بودند كه پروژه ساخت يك موشك كروز هسته‌اي را آغاز كردند. موشك كروز با پيشرانه هسته‌اي، بر خلاف موشك‌هاي كروز متعارف كه از ساختاري مشابه هواپيماها برخوردارند و با سوخت متعارف فسيلي پرواز مي‌كنند، از يك رآكتور هسته‌اي كوچك به عنوان موتور پيشرانه استفاده مي‌كند.
انفجار نيونسكا
روز ۸ آگوست (۱۷ مرداد) انفجاري مشكوك در سواحل روستاي نيونسكا در شمال غربي روسيه گزارش شد. نيونسكا در استان آرخانگلسك روسيه، از دهه‌ها پيش سكوي آزمايش موشك‌هاي جديد نيروي دريايي روسيه محسوب مي‌شد، اما آنچه آزمايش ناكام اخير را در كانون توجه رسانه‌هاي جهاني قرار داد، اعلام خبر افزايش سطح تشعشعات هسته‌اي در مكان‌هاي اطراف انفجار و واكنش‌هاي مشكوك دولت روسيه در مورد دلايل اين انفجار بود. انتشار تصاويري از حضور امدادگران و نيروهاي نظامي با لباس‌هاي ضد تشعشع، اعزام يك قطار ويژه به روستاي محل حادثه و دستور تخليه ساكنان (كه بلافاصله لغو شد) و پنهان‌كاري بي‌سابقه دولت روسيه در مورد انفجار، گمانه‌زني‌ها در مورد عامل حادثه و عواقب آن را افزايش داد. بلافاصله بعد از وقوع انفجار، كمپاني روس‌اتم روسيه اعلام كرد كه چند دانشمند هسته‌اي روسيه در اين انفجار جان خود را از دست داده‌اند. اما گزارش روس‌اتم هيچ اشاره‌اي به استفاده از بمب هسته‌اي يا پيشرانه هسته‌اي در اين انفجار نكرده است. در گزارش رسمي دولت روسيه علت انفجار، اختلال در عملكرد «يك موتور موشك با پيشرانه سوخت مايع ايزوتوپي» اعلام شده است. اما رسانه‌هاي غربي و برخي مقام‌هاي دولت امريكا و ناتو، علت انفجار را استفاده از يك پيشرانه ساده موشكي نمي‌دانند. رسانه‌هاي غربي مدعي شده‌اند كه انفجار نيونسكا بر اثر انفجار پيشرانه اتمي جديدترين موشك كروز قاره پيماي روسيه موسوم به «بورهوستنيك» رخ داده است. دولت روسيه توضيحي در مورد اين موضوع نداده است، نهايتا رسانه‌ها به اطلاعات منتشر شده از سوي منابع اطلاعاتي امريكا بسنده كردند كه انفجار مذكور، محصول برخورد احتمالي يك كشتي با بدنه موشكي بوده است كه در يك آزمايش قبلي در آب‌هاي درياي سفيد گم شده‌بود. بر اساس اين گمانه دانشمندان هسته‌اي كه در عرشه كشتي جست‌وجوي روسي حضور داشتند، براي كنترل و مهار رآكتور موشك گم‌شده آنجا حضور داشته‌اند.
چرنوبيل پرنده
گروهي از كارشناسان امريكايي، موشك كروز جديد روسيه را يك پروژه خطرناك و با صفت «چرنوبيل پرنده» معرفي مي‌كنند. به گفته اين كارشناسان نصب يك رآكتور هسته‌اي روي يك موشك، ريسك بسيار بالايي دارد. پيش از اين ارتش امريكا به اين دليل پروژه پلوتو براي ساخت موشكي مشابه را كنار گذاشت كه بعد از آزمايش‌هاي متعدد به اين نتيجه رسيده‌بود كه «استفاده از هواي عبوري موتور جت براي خنك‌كردن يك نيروگاه هسته‌اي، يك اقدام پرريسك است.»
امريكايي‌ها از سال ۱۹۵۷ پروژه ساخت يك موشك كروز با پيشرانه هسته‌اي را كليد زده‌بودند. اين پروژه با نام رمز پلوتو تا سال ۱۹۶۴ ادامه داشت، سال ۱۹۶۱ اولين نمونه اوليه از موشك كروز با پيشرانه هسته‌اي در امريكا توليد شد. آزمايش موتور پيشرانه اين موشك به صورت ايستا و روي يك واگن انجام شد و رآكتور نصب‌شده روي آن به صورت آزمايشي ۵ دقيقه روشن شد. براساس ادعاي پنتاگون آزمايش مذكور موفقيت‌آميز بود و نشان مي‌داد كه طرح آنها امكان عملياتي شدن دارد، هر چند گذشت سال‌ها نشان داد كه بر خلاف ادعاي اوليه، اين طرح عملياتي نيست. اما سه سال بعد، پروژه پلوتو كاملا به بايگاني سپرده شده، پنتاگون ادعا كرد كه دولت امريكا پروژه پلوتو را بسيار «تحريك‌آميز» تشخيص داده و از آن رو كه تصور كرده است عملياتي كردن آن مي‌تواند باعث بروز درگيري با شوروي شود، ادامه آن را متوقف كرده است. چند كارشناسان بعدها تاييد كردند كه پنتاگون به دليل هزينه‌هاي بسيار زياد توليد چنين موشكي، خطرات زيست‌محيطي آن و ريسك بالاي استفاده از آن به ويژه در صورت اختلال در موتور پيشرانه اين طرح را كنار گذاشته‌اند. بر خلاف رآكتورهاي متعارف هسته‌اي كه در محل‌هايي امن و در كنار منابع سرشار آب براي استفاده در سيستم خنك‌كننده قرار دارند، نصب يك رآكتور قابل جابه‌جايي روي يك پرنده، ريسك ذوب شدن هسته رآكتور و انفجارهاي كنترل نشده را بسيار بالا مي‌برد.
قلب نيروگاه‌هاي هسته‌اي به دليل انرژي زيادي كه توليد مي‌كنند، همواره بايد خنك نگه داشته شود، چرا كه در صورت افزايش دماي قلب نيروگاه، امكان ذوب شدن ميله‌هاي سوخت و انفجار هسته‌اي وجود دارد. در نيروگاه‌هاي هسته‌اي برق و نيروگاه هسته‌اي در موتورهاي پيشرانه كشتي‌ها و زيردريايي‌ها از آب سنگين و آب سبك، براي خنك نگه داشتن قلب نيروگاه استفاده مي‌شود، اما امكان نصب منبع آب خنك‌كننده براي يك موشك، هر اندازه بزرگ وجود ندارد. در نتيجه امريكايي‌ها در پروژه پلوتو، به دنبال استفاده از جريان هوا براي خنك كردن قلب نيروگاه پيشران موشك خود بودند كه نهايتا، موفق نشدند.
بورهوستنيك چيست؟
اسفند ماه سال ۱۳۹۶ بود كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در يك نشست خبري مجلل و بزرگ، از ۶ سلاح جديد استراتژيك ارتش روسيه رونمايي كرد. پوتين در ميان اين 6 سلاح از يك اسلحه مرگ‌بار تازه نام برد، موشك كروز قاره‌پيما، با برد نامحدود كه مي‌تواند به صورت مستمر سامانه‌هاي ضد موشك را فريب دهد. بلافاصله بعد از اين نشست خبري جنجالي، وزارت دفاع روسيه در بيانيه‌اي اعلام كرد كه نام اين سلاح جديد را از طريق راي‌گيري عمومي مشخص خواهد كرد. ارتش روسيه با اعلام آدرس يك وب‌سايت از شهروندان اين كشور خواست تا براي انتخاب نام سلاح‌هاي رونمايي شده در نشست خبري رييس‌جمهور، راي بدهند. نهايتا، بعد از پايان راي‌گيري، نام موشك كروز جديد روسي، بورهوستنيك (مرغ توفان) انتخاب شد كه نام يك نوع مرغ دريايي از خانواده كبوتردرياييان است.
اما بورهوستنيك، بر خلاف نامش يك پرنده دريايي بي‌آزار نيست، يك موشك قاره‌پيماي هدايت‌پذير با توان نامحدود پروازي است كه از يك سو با پيشرانه اتمي پرواز مي‌كند و از سوي ديگر توانايي حمل كلاهك‌هاي هسته‌اي دارد. بورهوستنيك با توجه به توان پيشرانه‌اش به شكل نامحدود و سرعت بالا مي‌تواند در مدار كره زمين پرواز كند، ارتفاع و مسير خود را تغيير دهد و با مانورهاي خاص از رهگيري و انهدام توسط سامانه‌هاي ضد موشكي فرار كند. اين ويژگي منحصر به فرد باعث شده است تا رييس‌جمهور روسيه اين موشك را نشانه توانايي برتر نظامي روسيه براي هدف قرار دادن هر نقطه‌اي از جهان بدون مزاحمت تمام سامانه‌هاي ضد موشكي جهان بداند.
تاكنون روسيه چندين آزمايش براي توسعه اين موشك جديد انجام داده است. زمستان پارسال خبرگزاري اسپوتنيك روسيه در گزارشي از موفقيت‌آميز بودن اين موشك خبر داده‌بود. در ماه ژانويه در يكي از سايت‌هاي تست روسيه، آزمايشات اين نيروگاه هسته‌اي انجام شد كه طي آن ويژگي‌هاي اعلام شده براي رآكتور كه محدوده پرواز نامحدود موشك را تامين مي‌كند، تاييد شد. منابع دولت ايالات متحده گزارش دادند كه در 29 ژانويه در سايت آزمايشي كاپوستين يار (منطقه آستاراخان) آزمايش «بوروستنيك» با موفقيت انجام شد و توسعه اين موشك همچنان ادامه دارد. همچنين اشاره شده تنها راه‌اندازي «بوره و‌ستنيك»، كه در نوامبر 2017 در شبه‌جزيره پانكف برگزار شد، «نسبتا موفق» بوده است. اما همه آزمايش‌هاي موشك بورهوستنيك موفق نبود. پيش از اين منابع امنيتي امريكا گزارش داده بودند كه يكي از موشك‌هاي بورهوستنيك روسيه حين آزمايش به دليل نقص فني در نقطه‌اي نامعلوم سقوط كرده است. نگراني از احتمال انفجار رآكتور هسته‌اي اين موشك و انتشار تشعشعات اتمي در مناطق مسكوني و آثار مخرب محيط زيستي آن باعث شده‌بود تا نظاميان روسيه عمليات وسيعي را براي صيد اين موشك گم شده آغاز كنند. اين احتمال وجود دارد كه انفجار نيونسكا بر اثر برخورد يكي از كشتي‌هاي جست‌وجو با بدنه همين موشك گم‌شده اتفاق افتاده باشد.
مسابقه هسته‌اي
فقط يك هفته زمان لازم بود تا بعد از لغو رسمي پيمان INF (پيمان نيروهاي ميان‌برد هسته‌اي) از سوي امريكا، آثار هولناك از سرگرفته‌شدن مسابقه تسليحات اتمي براي جهانيان رونمايي شود. بر اساس پيمان INF آزمايش، توسعه، توليد و استقرار موشك‌هاي بالستيك ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ كيلومتر براي هر دو كشور روسيه و امريكا ممنوع مي‌شد. هر چند برد موشك بورهوستنيك، بدون محدوديت تصور مي‌شود و از سقف 5500 كيلومتري پيمان مذكور بسيار فراتر است، اما صرف وجود آن نشان‌دهنده از سرگيري دور جديدي از رقابت‌هاي تسليحاتي ميان روسيه و امريكا، در پي كنار گذاشتن پيمان‌هاي پيشين است. در طول يك دهه گذشته هر دو ابرقدرت نظامي جهان يكديگر را به نقض تعهدات در پيمان INF متهم مي‌كردند. روسيه امريكا را به استقرار موشك‌هاي كروز ضدهوايي در اروپا متهم كرده بود كه به سادگي با تغيير سكوي پرتاب قابليت استفاده به عنوان موشك تهاجمي دارند و واشنگتن هم روسيه را متهم مي‌كرد كه به صورت مخفيانه در حال توسعه و آزمايش موشك‌هاي كوتاه‌برد و ميان‌برد است. عاقبت روز ۱۱ مرداد امسال امريكا رسما از معاهده INF خارج شد. موشك جديد جنجالي روسيه در حوزه موشك‌هاي كوتاه‌برد و ميان‌برد نمي‌گنجد، اما همزماني جنجال آزمايش‌هاي ناكام مربوط به آن، با اعلام خروج امريكا از پيمان INF باعث نگراني جهاني از رويكرد اين دو قدرت بين‌المللي به مسابقه تسليحاتي شده است. در شرايطي كه بعد از ۳۳ سال معاهده INF لغو شده است، به زودي سررسيد اجراي معاهده هسته‌اي استارت نو (New Start) هم فراخواهد رسيد. معاهده‌اي كه روسيه و امريكا بر اساس آن متعهد شده‌اند حجم زرادخانه هسته‌اي خود را به شكل قابل توجهي كاهش دهند و از توسعه و ساخت سلاح‌هاي جديد هسته‌اي خودداري كنند.
امريكا رسما اعلام كرد ديگر به پيمان دوجانبه دوران شوروي براي امحاي موشك‌هاي ميان‌برد و كوتاه‌برد هسته‌اي نياز نيست، به جز آزمايش ناكام يك موشك هسته‌اي توسط روسيه و انتشار اخباري مبني بر انتشار تشعشعات هسته‌اي، اعلام آمادگي امريكا براي استقرار موشك‌هاي هسته‌اي ميان‌برد جديد در اروپا و آسيا و واكنش روسيه و چين به اين اظهارنظر و آزمايش يك موشك كروز ميان‌برد توسط امريكا، نگراني‌هاي بين‌المللي را از آغاز يك مسابقه تسليحاتي تازه، ۳۰ سال بعد از پايان جنگ سرد تشديد كرده است. مسكو و واشنگتن بلافاصله پس از اجراي رسمي خروج امريكا از پيمان INF آزمايش‌هاي موشكي خود را كه پيش از اين براساس پيمان مذكور ممنوع بود از سر گرفته‌اند. اولين آزمايش يك موشك كروز ميان‌برد امريكايي ۲۸ مرداد انجام شد و با واكنش بسيار تند مسكو و پكن پاسخ داده‌شد. به گزارش دويچه وله روز ۲۹ مرداد، روسيه آزمايش يك موشك كروز ميان‌برد توسط امريكا را به تلاش واشنگتن براي «افزايش تنش‌هاي نظامي» تعبير كرده است. برخي مقام‌هاي روس نيز در واكنشي خشمگينانه اعلام كرده‌اند كه سامانه جديد موشكي امريكا را «تهديدي» براي كشور خود مي‌دانند. چين نيز در موضع‌گيري بسيار مشابهي با روسيه، ضمن ابراز نگراني از آزمايش موشكي جديد امريكا، نسبت به «افزايش تقابل نظامي» هشدار داده و اعلام كرده است كه اين اقدام باعث «دور جديدي از مسابقه تسليحاتي» خواهد شد. سرگئي ريابكوف، معاون وزير خارجه روسيه گفت، گويا واشنگتن علاقه‌مند به «افزايش تنش‌هاي نظامي» است. او در عين حال تاكيد كرد كه مسكو با چنين اقدامي تحريك نشده و وارد «رقابت‌هاي تسليحاتي پرهزينه» نخواهد شد. ريابكوف همچنين گفت كه مسكو همچنان بر تعهد خود به عدم استقرار اين نوع از سامانه‌هاي موشكي، تا زماني كه امريكا دست به چنين اقدامي نزند، پايبند است. پنتاگون گفته بود موشك آزمايش‌شده نوع اصلاح‌شده «موشك تاماهاك» است كه از جزيره سن‌نيكولاس در كاليفرنيا شليك شد و بعد از طي مسافتي بيش از ۵۰۰ كيلومتر با موفقيت به هدف خورد.