تينا جلالي
پس از مرگ معاويه، يزيد به عنوان خليفه مسلمين بر خلافت تكيه مي‌زند و به والي مدينه نامه مي‌نويسد كه از حسين(ع) بيعت بگيرد. بكير پسر حُر كه به عنوان پيك ويژه دربار دمشق انتخاب شده است، مامور رساندن نامه يزيد به مدينه مي‌شود. او كه جواني پرشور و در جست‌وجوي حقيقت است، در مدينه درمي‌يابد كه حامل نامه‌‌اي است كه در آن به قتل حسين(ع) فرمان داده شده است و...
روزي كه جرقه ساخت اين فيلم كه پيرامون قيام اباعبدالله الحسين(ع) و حادثه عاشورا بود در ذهن احمدرضادرويش شكل گرفت نمي‌دانست با چه ناملايمات و مصايبي در اكران اين فيلم دست و پنجه نرم خواهد كرد و قرار است شاهد چه ماجراهايي باشد. او بيش از ۲۵ سال آرزو داشت تا در كارنامه‌اش اثري مربوط به واقعه عاشورا داشته باشد ولي آرزوي او هميشه با نوعي ترس و نگراني آميخته بود: «بالاخره اين‌گونه معارف در عين اينكه بستر مناسبي براي پرداخت است و دستاورد عظيمي را براي روياپردازي، خيال، بروز احساس و درس‌آموزي‌ها براي فيلمساز به همراه دارد، مسووليت سنگيني هم برعهده فيلمساز مي‌گذارد.»
آرزويي كه با ترس برآورده شد
درويش با اين پيش‌آگاهي و با علم به اينكه مسير صعبي را براي ساخت و نمايش چنين اثري بايد بپيمايد دست به كار شد تا روايت سينمايي از نهضت عظيم حسيني به مخاطب ارايه دهد. در وهله اول پژوهش و مطالعات زيادي درباره تاريخ واقعه كربلا انجام داد و در اين مسير از مشورت با علما نيز كوتاهي نكرد. او حتي به لحاظ حقوقي از نظرات مشاوراني در مباحث تاريخي و مباني شرعي و فقهي فيلم نيز استفاده كرد تا اينكه بعد از نهايي شدن فيلمنامه، در سال 1384 و در شام غريبان توليد فيلم به همراه جمعي از حرفه‌اي‌هاي سينما كليد خورد. فيلمبرداري اين فيلم در شهرهايي چون بم و شهداد كرمان، شاهرود، اصفهان، رباط‌كريم، كاشان، فومن و تهران انجام شد. بالاي دويست و پنجاه جلسه فيلمبرداري و چيزي حدود 10 سال زمان براي ساخت فيلم صرف شد تا درنهايت رستاخيز شكل گرفت. سال 92 اين فيلم در سي و دومين جشنواره فيلم فجر به نمايش در آمد و چند سيمرغ گرفت. اين فيلم در جشنواره جوايز بهترين فيلم، بهترين كارگرداني، بهترين فيلمبرداري، بهترين طراحي صحنه، بهترين موسيقي و... را نيز كسب كرد.
از همان زمان عده‌اي منتقد فيلم بودند و برخي ساخت رستاخيز را به فال نيك گرفتند.
عرصه سخت فيلمسازي درباره معصومين(ع)
ابراهيم حاتمي‌كيا همان زمان با تماشاي فيلم روز رستاخيز گفته بود كه در تك‌تك پلان‌هاي اين فيلم يك انرژي متراكم ديده مي‌شود كه قصد قربت داشته است. از نظر حاتمي‌كيا اين عرصه، عرصه سختي است و نبايد به‌گونه‌اي رفتار شود كه كسي جرات ورود به اين عرصه را نداشته باشد: «همه بايد به درويش كمك كنيم وگرنه ديگران درباره ما شيعيان فيلم خواهند ساخت.»
مجتبي راعي سازنده فيلم «عصر روز دهم» نيز درباره رستاخيز درويش گفته بود: «به نظرم بايد به كسي كه ۱۰ سال براي ساخت فيلمي درباره امام حسين(ع) زمان مي‌گذارد، احترام گذاشت. آقاي احمدرضا درويش مي‌توانست به جاي
۱۰ سال دنبال ساخت «رستاخيز» رفتن، پنج فيلم دختر و پسري خوب بسازد و هيچ‌كس هم به آن معترض نمي‌شد. به نظرم به نفع فرهنگ كشور است كه فرهنگ را از امواج سياسي دور كنيم. نشان دادن معصومين(ع) بحث جدي دارد و خوب است كساني كه با اين موضوع موافق يا مخالف هستند حرف‌هاي ما را بشنوند.»
چالش اكران و توقيف
بعد از جشنواره فيلم فجر واكنش‌ها نسبت به اين فيلم ادامه داشت. بعضي علما و مداحان كشور كه به نمايش چهره حضرت ابوالفضل عباس(ع) در سريال مختارنامه اعتراض داشتند و همين اعتراض باعث حذف آن سكانس‌ها از سريال شده بود، به فيلم رستاخيز نيز انتقاد و اعتراض كردند و وزارت ارشاد نيز در مقابل فشارها كوتاه آمد و فيلم اجازه نمايش پيدا نكرد. با اين حال سازندگان فيلم و مدافعان رستاخيز مي‌گويند در بين بسياري از مراجع تقليد شيعه حكم نشان دادن چهره معصومين مشخص است و نبايد به اين دليل فيلم توقيف شود. نتيجه جست‌وجوهاي ما نيز حاكي از اين است كه طبق احكام فقهي بسياري از مراجع تقليد كه پيش از اين صادر شده است، فيلم نبايد مشكلي براي اكران داشته باشد.
به عنوان مثال، امام خميني(ره) با تاكيد فراوان بر لزوم اجراي عزاداري‌ها به شكل سنتي، تعزيه و شبيه‌خواني را چنانچه مشتمل بر فساد و دروغ نباشد، جايز شمرده‌اند و در پاسخ به اينكه آيا تشبه به اهل بيت عليهم‌السلام در نمايش و تعزيه و غير آن جايز است؟ اين‌گونه پاسخ گفته‌اند:
«با مراعات احترام آنان، جايز است.»
همچنين حكم مقام معظم رهبري، در جواب اين پرسش كه آيا «صورتگري يا صحنه‌سازي از زندگاني حضرت محمد(ص) يا ديگر پيامبران گذشته يا معصومين(ع) يا هر راز و رمز مقدس تاريخي و نشان دادن آنها بر پرده سينما يا صفحه تلويزيون يا صحنه تئاتر و غيره جايز است يا نه» فرموده‌اند: اگر مستلزم توهين يا نسبت باطلي به آن حضرات عليهم‌السلام نباشد، في‌النفسه اشكال ندارد.»
آيت‌الله العظمي مكارم شيرازي نيز در باب رعايت حدود در نمايش زندگاني پيامبران و معصومين عليهم‌السلام براي ارايه زندگي معصومان عليهم‌السلام از طريق فيلم و نمايش و سريال مي‌گويند: بهترين راه‌حل اين است كه معصومين عليهم‌السلام را به صورت مبهم يا در هاله‌اي از نور نشان دهند تا مشكلي از اين جهت ايجاد نشود، ولي درباره ديگران چنانچه احترامات لازم رعايت شود، نشان دادن آنها اشكالي ندارد.
ضمن اينكه آيت‌الله العظمي سيدعلي سيستاني نيز در پاسخ به اين سوال كه «درباره صورتگري يا صحنه‌سازي از زندگاني حضرت محمد(ص) يا ديگر پيامبران گذشته يا معصومين(ع) يا هر راز و رمز مقدس تاريخي و نشان دادن آنها بر پرده سينما يا صفحه تلويزيون يا تئاتر و غيره جايز است؟» تصريح كرده‌اند: «اگر اصل حرمت و بزرگداشت آنان رعايت شود و شخصيت مقدس آنان را در اذهان مردم خدشه‌دار نكند، مانعي ندارد.»
مرحوم آيت‌الله‌العظمي محمد‌تقي بهجت نيز در مواجهه با اين پرسش كه تشبه به اهل بيت عليهم‌السلام در نمايش، تعزيه و... چه حكمي دارد، اين‌گونه پاسخ گفته بودند: «اگر هتك احترام نشود، مانعي ندارد.»
مرحوم آيت‌الله‌العظمي سيد‌ابوالقاسم خويي نيز در پاسخ به اين پرسش كه آيا تهيه فيلم تاريخي از پيامبر(ص) و ائمه(ع) جايز است و بازي كردن نقش آنان چه حكمي دارد؟ آيا هر كس مي‌تواند در نقش آنان بازي كند، يا اينكه بايد مومن باشد؟ اين‌گونه پاسخ داده بودند: «در همه، معيار يكي است. همه در حكم به جواز برابرند و اگر اين كارها، هتك ائمه(ع) و اوليا نباشد، جايز است. هرگاه اين شرط تضمين شود، نمايش، بي‌اشكال خواهد بود.»
حكايت عجيب و پيچيده
سرنوشت فيلم رستاخيز از يك زماني بسيار عجيب و پيچيده شد. اين فيلم با تكيه بر مباني فقهي و مجوزهاي قانوني ساخته شده بود و براي كسب پروانه نمايش بيش از ۵۰ نمايش خصوصي براي مسوولان، روحانيون، اساتيد دانشگاه و اقشار مختلف مردم داشت و نكاتي را كه مي‌توانست محل اختلاف باشد، موردنظر گرفته بود و با درنظر گرفتن اين نكات اصلاحيه‌هاي زيادي به فيلم وارد شده بود. خود درويش اين نظر را داشت كه فارغ از حوزه قانون و مميزي قبل از اكران عمومي همه نوع پالايشي روي فيلم صورت گرفته و بعد هم شوراي پروانه نمايش فيلم را ديده و مجوز رسمي براي آن صادر كرده است. به گفته درويش حتي مجلس شوراي اسلامي، كميسيون فرهنگي و رييس كميسيون هم اين فيلم را تاييد كردند كه بدون اشكال است و از اين حيث حجت بر آنها تمام شده بود. مسوولان قبلي وزارت ارشاد (در زمان مديريت حجت‌الله ايوبي در سازمان سينمايي و وزارت علي جنتي) هم در دفاع از فيلم و مفتخر بودن به ساختش صحبت‌هايي ارايه كردند و فيلم اكران شد، اما در همان روز اول دچار مشكل شد.
فيلم به تاريخ 24 تير اكران عمومي شد اما پس از چند ساعت به دستور وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي وقت از پرده اكران پايين كشيده شد. در روز نخست اكران فيلم، سازمان سينمايي اعلام كرد به منظور رعايت جايگاه و شأن مراجع عظام تقليد و عالمان شاخص ديني، اكران اين فيلم تا وصول رضايت برخي مراجع به تعويق خواهد افتاد. دليل اصلي مبني بر عدم نمايش اين فيلم نشان دادن سيماي حضرت ابوالفضل عباس(ع) بود.
پس از آن بود كه مشخص شد رستاخيز پروانه نمايش بين‌المللي دارد و براي نمايش در خارج از كشور منعي ندارد اما پروانه نمايش داخل اين فيلم لغو شد. درويش كه آرزوي ساخت چنين فيلمي را بيشتر از بيست و پنج سال با خود به دوش مي‌كشيد، كوتاه نيامد و از همان زمان بود كه براي رفع مشكل «رستاخيز» عزمش را جزم كرد. از مكاتبه‌ها و ملاقات‌هاي حضوري با مقام‌هاي كشوري و لشكري گرفته تا مكاتبه با رييس‌جمهور. او درنهايت به رهبر معظم انقلاب متوسل شد و ايشان تاكيد كردند: «... شما به خدا توكل و بر باور خود ايستادگي كنيد...» همين صحبت رهبري باعث آرامش سازندگان رستاخيز شد ولي با اين حال فيلم رستاخيز رنگ پرده را هنوز به خود نديده است.
حالا پس از اينكه پنج سال از توقيف فيلم «رستاخيز» مي‌گذرد و سه وزير به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي آمده‌اند و كار به دادگاه و صدور حكم هم كشيده اما رسما براي اكران فيلم رستاخيز هيچ اتفاقي نيفتاده است. در چنين موقعيتي، به صورت ناگهاني هفته گذشته همزمان با عاشوراي حسيني، نسخه غيرقانوني اين فيلم با نام «القربان» در فضاي مجازي و سايت‌هاي اينترنتي منتشر شد؛ اقدامي كه از نظر سازندگان نوعي غارت به حساب مي‌آمد اما با وجود اين صدها هزاران نفر فيلم رستاخيز را ديدند و ميليون‌ها نفر نسخه قاچاق فيلم را دانلود كردند.
چرا كسي پاسخگو نيست؟
اما ماجراي توقيف و مصايبي كه بر فيلم «رستاخيز» گذشت، عجيب بر سازندگان اين فيلم تاثير گذاشت و درويش را از تصميم به فيلمسازي و دريافت پروانه ساخت ديگر از وزارت ارشادي كه پاي مجوز اين فيلم نايستاد، مردد كرد، خصوصا وقتي كه تمام پيگيري‌ها در مورد اين فيلم عملا به سرانجامي نرسيد و مسوولان وزارت ارشاد كلامي راجع به اين فيلم نگفتند و مسووليت اكران فيلم «رستاخيز» را به بالاتر از سطح وزارت ارشاد مربوط دانستند. به گفته آنها «از اكران فيلم «رستاخيز» با نظر مخالف بعضي مراجع عظام جلوگيري شده است» و همين خود باعث يك نوع خستگي مفرط در سازندگان و عوامل فيلم مي‌شود.
نظر رهبري نهايي است
سكوت مسوولان وزارت ارشاد، يكي از اعضاي كميسيون فرهنگي مجلس را به حرف آورده است. نصرالله پژمانفر مي‌گويد: «فيلم رستاخيز يك فيلم خوب با چارچوب درست است. دفتر مقام معظم رهبري نيز نسبت به اين فيلم نظر موافق داشته و با نمايش آن مخالفتي ندارند اما وزارت ارشاد به سازندگان اين فيلم ظلم كرد و نمايش ندادن اين فيلم هيچ توجيهي ندارد.»
پژمانفر با اشاره به اينكه اگر سازندگان اين فيلم از وزارت ارشاد براي ممانعت در قبال نمايش ندادن اين فيلم شكايت كنند كار منطقي انجام داده‌اند تاكيد كرد كه او هم كمك‌شان خواهد كرد.
اين عضو كميسيون فرهنگي مجلس به اين موضوع اشاره كرد كه ممكن است برخي افراد يا حتي مراجع نظر ديگري نسبت به اين فيلم داشته باشند اما از آنجايي كه نظر مقام معظم رهبري نظر نهايي است ما بايد در مورد فيلم رستاخيز نيز اين مساله را درنظر بگيريم.
اختلاف‌نظر زيادي در اين باره وجود دارد
صرف‌نظر از بحث‌هاي فقهي و حقوقي فيلم تصميم گرفتيم سراغ بعضي اهالي سينما برويم و نظر آنها را نيز در مورد حكايت رستاخيز بدانيم.
هوشنگ گلمكاني معتقد است، درباره داستان‌هاي ارزشي معاصر و غيرمعاصر اختلاف‌نظر زيادي وجود دارد و همين مساله باعث مي‌شود كه مشكلات زيادي سر راه فيلمسازها باشد: «هميشه درباره اين موضوع مهم صحبت و بحث مي‌شود كه چرا فيلم‌هاي مذهبي در سينماي ايران كم ساخته مي‌شود؟ خب واضح است؛ براي اينكه سر چنين موضوعات توافق وجود ندارد.»
گلمكاني با طرح اين پرسش كه چگونه مي‌توان در اين مقولات به توافق رسيد، صحبت‌هايش را تكميل مي‌كند: «نتيجه اين مي‌شود كه بخش دولتي و نيمه‌دولتي براي ساخت چنين مضاميني كنار مي‌كشند و تعداد ساخت اين نوع فيلم‌ها به حداقل مي‌رسد.»
رنجي كه از عدم وحدت رويه مشخص مي‌بريم
منوچهر محمدي نيز درباره مشكلات ساخت فيلم‌هاي تاريخي و پرداخت به زندگي معصومين در سينماي ايران مي‌گويد: «آنچه مسلم است در كشوري مثل ايران با فرهنگ و باورهاي ديني و اعتقادي ساخت فيلم‌هايي در موضوعات تاريخي و مذهبي از مطالبات مردم، سينماگران و مسوولان بوده است اما آن چيزي كه اينجا اهميت پيدا مي‌كند اين است كه متاسفانه فيلم‌هايي كه تاكنون ساخته شده به دليل نداشتن وحدت رويه مشخص و محدوديت‌هايي جدي كه براي فيلمسازان به وجود آمده، عملا هزينه زيادي براي فيلمساز داشته است، البته كه در اينجا منظور هزينه معنوي است نه مادي.»
از نظر اين تهيه‌كننده سينما اگر قرار باشد به همين روال پيش برويم، فيلمسازان سينماي ايران كه بسياري از آنها مايلند در اين عرصه‌ها كار كنند، عطاي اين‌گونه فيلمسازي را به لقايش مي‌بخشند. او مي‌گويد: «انتظار مي‌رود مراجع عظام تقليد و صاحب‌نظران حوزه مباحث فقهي و ديني در دنياي معاصر كه عصر رسانه‌هاست فرهنگ شيعي را از نعمت سينما محروم نكنند. همچنين به نظر مي‌رسد كار جدي و گسترده‌اي در حوزه‌هاي علميه بايد صورت گيرد تا تناسب بين زبان سينما و معارف ديني برقرار شود تا باعث شود فيلمسازان باورمند و داراي دغدغه بي‌هيچ نگراني و ترسي به حوزه گسترده معارف شيعي ورود پيدا كرده و از اين ذخيره عظيم كه مي‌تواند به اعتلاي سينماي ايران منجر شود، استفاده كنند.»