توهم دانايي

كانال جامعه‌شناسي ايران يادداشتي خواندني از سعدي قادري منتشر كرده است. توهم دانش مفهومي است كه او در اين مطلب درباره اين توهم رومزمره آن را باز مي‌كند. توهم دانايي چيست؟ در يك جمله يعني اينكه فكر كنيم مطلبي را مي‌دانيم، در صورتي كه اشتباه مي‌كنيم. يعني يا نمي‌دانيم، يا اشتباه و ناقص مي‌دانيم و علت اصلي توهمِ دانستن يا همان توهم دانش، تصور ناقص ما نسبت به تمام يك مطلب و سپس مقايسه دانش خودمان با همان تصور است.

استيون اسلومان و فيليپ فرنباخ نويسندگان كتاب «توهم دانش» معتقدند: منظور اين نيست كه مردم نادانند. در واقع مردم بيشتر از آنكه خودشان فكر مي‌كنند نادانند. همه ما كم و بيش از توهم فهميدن رنج مي‌كشيم؛ توهم اينكه فكر مي‌كنيم چيزها چطور كار مي‌كنند، درحالي كه درك و دانش ما نسبت به آنها بسيار پايين است. اينكه برخي از ما در رشته‌اي تخصص، يا اطلاعات خوبي داريم درست است، ولي درباره بيشتر موضوعات حتي اطلاعات خيلي جزيي هم نداريم و آنچه مي‌دانيم تنها «احساس دانستن» است.
آنها اين پرسش را مطرح مي‌كنند كه چطور مي‌توانيم بچرخيم و دانشمند به نظر برسيم درحالي كه عملا چيزي بلد نيستيم؟ جوابش اين است كه ما با يك دروغ بزرگ زندگي مي‌كنيم. به خودمان مي‌گوييم كه مي‌فهميم در اطراف‌مان چه مي‌گذرد، اينكه نظرات ما براساس دانش‌مان است و اعمال‌مان بر اساس اعتقاداتي درست؛ هرچند كه درواقع اين‌طور نيست. ما پيچيدگي‌ها را با توهم فهميدن براي خود آسان مي‌كنيم. ما اگر زمان بيشتري را صرف مطالعه و يادگيري در آن موضوع نماييم به زودي متوجه مي‌شويم كه اطلاعات‌مان از آن موضوع كم بوده و توهم دانش ما در آن موضوع كمرنگ‌تر مي‌شود و شايد از بين برود. ما امروز زندگي خودمان را با توهم دانستن زيادي سپري مي‌كنيم. همه مشكل زندگي ما هم اين است كه نمي‌دانيم كه «خيلي نمي‌دانيم» و اصلا كتاب نمي‌خوانيم. اگر فكر مي‌كنيم كه زياد «مي‌دانيم» دليل اصلي آن اين است كه كتاب نمي‌خوانيم.
ابن سينا بزرگمرد خرد مي‌گويد تا بدانجا رسيد دانش من كه بدانم همي كه نادانم!. و اين به معناي اين است كه قطعا ما در بسياري از زمينه‌ها ناآگاه و نادانيم… اگر در موضوعي اطلاعاتي نداريم، يا پاسخي را نمي‌دانيم بهتر است سكوت كنيم. بزرگان علم اخلاق در بسياري موارد ما را دعوت به سكوت كرده‌اند و شايد يكي از پررهنمودترين سجايا توصيه به سكوت باشد. فردوسي مي‌گويد: «ز دانش چو جان تو را مايه نيست / به از خامشي هيچ پيرايه نيست» و سعدي استاد سخن در باب چهارم گلستان نيز از فوايد خاموشي مي‌گويد كه گوهرشناسان راز «دهان جز به لولو نكردند باز».
نتيجه آنكه ما با شنيدن خبر و پيامي، يا مطالعه اندكي در موضوعي دچار توهم دانش مي‌شويم، درحالي كه در بسياري از موضوعات هيچ اطلاعاتي نداريم و بهتر است به جاي اظهارنظر در هر زمينه‌اي مطالعه‌مان را بيشتر و صحبت كردن را كمتر كنيم.