ترس از چين هندي‌ها را به تهران كشاند

سارا  معصومي

«سوبرامانيام جايشانكار» وزير خارجه هند 48 ساعت پس از سفر چند ساعته «راجنات سينگ» وزير دفاع اين كشور به ايران با سفر به تهران با محمدجواد ظريف، وزير خارجه ديدار و گفت‌وگو كرد. اين دومين بار در كمتر از يك سال گذشته بود كه جايشانكار مهمان همتاي ايراني خود در تهران بود. سفر وزراي دفاع و خارجه هند به ايران در چند روز گذشته در رسانه‌هاي هندي با انعكاس‌هاي متفاوتي روبه‌رو شد. اين سفرها در حالي صورت مي‌گيرد كه چند تحول مهم در منطقه و فرامنطقه بر اهميت اين رايزني‌ها افزوده است. رابطه ايران و هند همواره رابطه‌اي چند وجهي بوده كه در آن رايزني‌هاي سياسي در كنار همكاري‌هاي اقتصادي و هماهنگي‌هاي نظامي و امنيتي از اهميت يكسان برخوردار بوده است. هند در 4 دهه گذشته از انقلاب رابطه اقتصادي پرفراز و فرودي با ايران داشته و در حالي كه از مشتريان عمده نفت ايران به  حساب مي‌آيد اما همواره براي آغاز يا تداوم اين همكاري چشم به دهان ايالات متحده امريكا دوخته است. با اين همه اين بله قربان‌گويي هندي‌ها مانع از آن نشده كه نگران حركت ايران به سمت رقباي هند در منطقه نباشند و به عنوان نمونه تعميق رابطه ايران با پاكستان يا چين، زنگ خطر را براي آنها به صدا درنياورد. هر چند كه دولت‌هاي متفاوت در هند تلاش كردند به نوعي توازن در رابطه با ايران و ايالات متحده را حفظ كنند اما به جرات مي‌توان گفت كه هر بار تنش ميان ايران و ايالات متحده شدت يافته به همان ميزان هندي‌ها نيز در تامين اين توازن ناكامي بيشتري را تجربه كرده‌اند. اين دو راهي براي هند با حضور دونالد ترامپ در راس قدرت در ايالات متحده امريكا و اتخاذ سياست فشار حداكثري بر ايران و همزمان تشديد تنش با چين، پررنگ‌تر از پيش هم شده است. همزمان امريكاي ترامپ به  دنبال تسريع روند خارج كردن نيروهاي امريكايي از افغانستان است و اين مساله مي‌تواند، منافع هند در كابل را هم تحت‌الشعاع قرار بدهد. از سوي ديگر تداوم و حتي شدت گرفتن ناآرامي‌ها در كشمير نيز بر دغدغه‌هاي امنيتي هند اضافه شده است. در چنين شرايطي هندي‌ها نياز به بازتعريف رويكردهاي خود در حوزه سياست خارجي را بيش از پيش احساس مي‌كنند اما به نظر مي‌رسد كه با توجه به سطح وابستگي به ايالات متحده و خطرات امنيتي كه در منطقه از سوي پاكستان همچنين رقابت اقتصادي با چين براي خود احساس مي‌كنند، ابزار اين بازتعريف روابط را در اختيار نداشته باشند و فعلا به گام‌هاي كوچك يا رايزني‌هاي پشت پرده بيش از قبل اكتفا  كنند.  روز گذشته ساعتي قبل از آغاز جلسات رسمي وزراي خارجه ايران و هند، سيدرسول موسوي مديركل آسياي غربي وزارت امور خارجه در توييتي با اشاره به اين سفر عنوان كرد كه وزراي خارجه دو كشور همواره مباحث زيادي را براي گفت‌وگو دارند به خصوص در آستانه عضويت غيردايم هند در شوراي امنيت. اشاره موسوي به آغاز عضويت دوره‌اي هند در شوراي امنيت بود كه از ژانويه 2020 آغاز خواهد شد. با توجه به تلاش‌هاي ايالات متحده براي امنيتي‌سازي دوباره پرونده ايران و بازگرداندن قطعنامه‌هاي معلق شده شوراي امنيت عليه تهران، تركيب شوراي امنيت و ميزان مخالفت آنها با اقدام‌هاي يكجانبه امريكا عليه ايران از اهميت فوق‌العاده‌اي براي تهران برخوردار است.  محمدجواد ظريف پس از ديدارش با همتاي هندي در توييتي، تعامل فعال با همسايگان را اولويت اصلي دو كشور خواند. ظريف در اين باره نوشت:«از ميزباني همتاي هندي خود «سوبرامانيام جايشانكار»  در تهران براي گفت‌وگوهاي امروز خرسند شدم. درباره گسترش روابط دوجانبه و تجارت مذاكره كرده و در خصوص مسائل مهم منطقه به تبادل  نظر پرداختيم. تعامل فعال با همسايگان، اصلي‌ترين اولويت ماست.» «سوبرامانيام جايشانكار» نيز پيش از ترك ايران و سفر به روسيه در توييترش نوشت:«هنگام توقف در تهران نشستي پربار با جواد ظريف داشتم. در اين ديدار درباره تقويت همكاري‌هاي دوجانبه گفت‌وگوهايي صورت گرفت همچنين برخي تحولات منطقه‌اي بررسي شد. از او به خاطر مهمان‌نوازي‌اش متشكرم.»

ترس‌هاي دهلي ميوه تبعيت از تحريم‌هاي امريكا 
پس از سفر چند ساعته وزير دفاع هند به ايران «ديپلمات» در تحليلي در اين باره نوشت: وزير دفاع هند در ميانه افزايش نگراني‌هاي دهلي‌نو درباره آينده افغانستان با همتاي ايراني خود در تهران ديدار كرد. وزير دفاع هند پس از ديدار با امير حاتمي در گزارش توييتري خود نيز از افغانستان به عنوان يكي از سوژه‌هاي اصلي اين رايزني‌ها خبر داد. او كه در مسير بازگشت به هند پس از شركت در نشست شانگهاي در روسيه توفقي چند ساعته در تهران داشت در روسيه با همتاي چيني خود نيز در مسكو ديدار دوجانبه‌اي داشت. سفر سينگ  به تهران در شرايطي صورت گرفت كه تنش‌ها ميان هند و چين افزايش پيدا كرده و تهران هر روز به پكن نزديك‌تر از قبل مي‌شود. همزمان انتقادهاي ايران از وضعيت مسلمانان در كشمير هم مقام‌هاي هند را نگران مواضع تهران در اين باره كرده است.  رفت و آمدها ميان ايران و هند در حالي بيشتر شده كه رابطه دو كشور هم با چالش‌هايي روبه‌رو شده و البته يكي از اصلي‌ترين دلايل اين چالش‌ها، تحريم‌هاي امريكاست كه عملا پيشرفت پروژه‌هاي هند در ايران را تحت‌الشعاع قرار داده است. از سوي ديگر دولت نارندرا مودي، نخست‌وزير هند در چند سال اخير به متنوع‌سازي روابط دهلي در خاورميانه روي آورده به خصوص به عربستان سعودي و البته اسراييل بسيار نزديك شده است. همزمان رابطه دهلي با ابوظبي هم پيشرفت‌هاي قابل توجهي داشته است .  به گزارش «اعتماد» هند از عادي‌سازي رابطه امارات متحده عربي با رژيم اسراييل هم استقبال كرد و اين در حالي است كه ايران در سطوح مختلف مخالفت خود را با اين مساله اعلام كرده است. دهلي در حالي از تهران دور شده كه ايران نيز مانند هر كشور ديگري از رقابت ميان چين و ايالات متحده حداكثر استفاده را كرده است. در چند ماه اخير خبر تنظيم سند همكاري‌هاي جامع راهبردي ميان ايران و چين، نگاه‌هاي بسياري را متوجه تعميق رابطه اين دو كشور كرده است. الي گرانمايه، تحليل‌گر مسائل ايران در اين باره مي‌گويد: ايران مي‌داند كه به خوبي مي‌تواند برگه هر گونه تعميق رابطه با چين را در مذاكرات آتي با اروپايي‌ها يا حتي امريكا خرج كند. به نظر مي‌رسد كه ايران در قبال هند هم سياست مشابهي را دنبال مي‌كند. هند در چارچوب طرح‌هاي توسعه ساختارهاي استراتژيك خود اقدام به مشاركت در طرح توسعه بندر چابهار ايران كرده كه در حقيقت خط انتقالي حياتي براي هند به افغانستان به حساب مي‌آيد. به زبان ساده مي‌توان گفت كه تمام طرح‌هاي زيرساختاري كه هند در ايران پياده‌سازي كرده براي اين كشور از اهميت استراتژيك برخوردار هستند. خطوط راه‌آهني ميان چابهار و زاهدان در مرز ايران- افغانستان مي‌تواند به يكه‌تازي پاكستان در تسلط بر اين منطقه پايان بدهد. همزمان جا پاي هندي‌ها در بندر چابهار مي‌تواند پاسخ اين كشور به توسعه بندر گوادر پاكستان هم باشد كه توسط چيني‌ها طراحي و پيگيري شده است. با وجود اهميت استراتژيك طرح‌هاي هند در ايران براي دهلي اما تحريم‌هاي يكجانبه ايالات متحده عملا پيشرفت اين طرح‌ها را تحت‌الشعاع قرار داده است. اواسط مرداد ماه بود كه خبري منتشر شد مبني بر اينكه ايران دست هند را از پروژه راه آهن چابهار- زاهدان كوتاه كرده كه البته مقام‌هاي ايراني و هندي اين خبر را تكذيب كردند. با اين همه فضايي كه در نتيجه پخش اين خبر منتشر شد را نبايد ناديده گرفت. از سوي ديگر گفته مي‌شود كه هند در طرح توسعه بلوك گازي فرزاد بي ‌هم پيشرفت‌هاي اندكي را تجربه كرده است. به اين تعلل‌ها قطع خريد نفت هند از ايران را كه از يك سال پيش آغاز شده و همچنان ادامه دارد را هم بايد اضافه كرد. مجموعه اين تحولات مقام‌هاي هندي را به اين نتيجه رسانده كه بايد دست به كار مديريت روابط با تهران بشوند. هندي‌ها به خوبي و البته اندكي دير به اين نتيجه رسيده‌اند كه غيبت آنها در پروژه‌هاي برعهده گرفته در ايران مي‌تواند به تعميق حضور چين در اين كشور و البته پيچيده‌تر شدن اوضاع در افغانستان منتهي شود. بي‌شك ايران نيز به خوبي از عهده بازي با كارت چين در مديريت رابطه با هند برخواهد آمد.

هند به دنبال خريد زمان تا انتخابات امريكا 
در حالي كه براي رسانه‌هاي ايراني سفر چهره‌اي چون وزير خارجه سوييس به تهران در ميانه تشديد تنش ميان ايران و ايالات متحده امريكا از اهميت بيشتري برخوردار است اما در رسانه‌هاي منطقه‌اي اين سفر وزراي دفاع و خارجه هند به ايران آن هم در كمتر از 72 ساعت بود كه توجه بسياري را به خود جلب كرد. رسانه‌هاي هندي متفق‌القول اين رفت و آمدها را به تلاش براي مهار حضور چين در ايران به خصوص در پروژه چابهار تعريف كردند. سايت the print در اين باره مي‌نويسد: مقام‌هاي هندي به ايران مي‌روند تا مطمئن شوند كه تعلل‌هاي آنها در پروژه چابهار جا را براي حضور چيني‌ها خالي نكرده است. برنامه سفر وزير خارجه هند به تهران از مدت‌ها پيش و همزمان با برنامه‌ريزي براي حضور او در نشست شانگهاي در روسيه تنظيم شده بود. خبرهايي كه درباره جزييات سند همكاري‌هاي جامع راهبردي چين و ايران منتشر شده، نشان مي‌دهد كه همكاري‌هاي آتي اين دو كشور مي‌تواند، پروژه‌هاي مشتركي در تنگه هرمز را شامل شود. هند نگران است كه اين سند همكاري ميان پكن و تهران زماني اجرايي شود كه پاكستان هنوز نتوانسته پروژه بندر چابهار را به دليل تحريم‌هاي امريكا عليه ايران تكميل كند. يك منبع آگاه در وزارت خارجه هند در اين باره به نشريه The Print مي‌گويد: هندي‌ها مي‌دانند كه اگر چين راه خود را به پروژه‌هاي ايران طبق سند همكاري جامع 25 ساله باز كند، مي‌تواند و احتمالا مي‌خواهد كه پروژه چابهار را هم به نام خود سند بزند. هند فاز نخست پروژه را كه شامل مدرن‌سازي بندر و وارد فاز اجرايي كردن آن مي‌شد انجام داده است. اما فاز دوم كه مشاركت در خط راه آهن‌‌سازي ميان چابهار- زاهدان بوده، معطل مانده و هندي‌ها  دليل  آن را هم تحريم‌هاي يكجانبه امريكا مي‌دانند. ايران مي‌گويد كه فعلا اين پروژه را به تنهايي پيش مي‌برد اما در براي پيوستن دوباره هند هم باز است. اما هندي‌ها از دور سايه چين را ديده‌ و ترسيده‌اند. اين ديپلمات هندي در اين باره مي‌گويد: ما مي‌دانيم كه چيني‌ها مي‌توانند سرمايه كافي براي پيشبرد اين پروژه را در اختيار ايران قرار داده و جاي ما را بگيرند.  در چنين شرايطي وزراي دفاع و خارجه هند در حالي به ايران آمدند كه نشست كميسيون مشترك دو كشور بايد طبق برنامه‌ريزي‌هاي از پيش اعلام شده در نوامبر يا نهايتا دسامبر برگزار شود. يك منبع ديپلماتيك ديگر در اين باره مي‌گويد: نتيجه انتخابات ايالات متحده نيز براي رابطه ايران و هند حياتي است. دهلي‌نو در سايه فشارهاي تيم ترامپ خريد نفت از ايران را از ماه مه سال 2019 متوقف كرده و شايد پيروزي جو بايدن بتواند فضاي مانور هند در ايران را به اين كشور بازگرداند.  سايت theprint در ادامه مي‌نويسد: اين فقط حضور چين در ايران نيست كه دهلي‌نو را ترسانده بلكه هند نگران ائتلاف 5گانه چين، تركيه، روسيه، پاكستان و ايران هم است. منابع ديپلماتيك مي‌گويند كه اين ائتلاف هم‌اكنون شكل گرفته و خبر آن نيز به زودي منتشر خواهد شد.