آيا زلزله 1357 طبس پيش بيني شده بود؟
مهدي زارع
زمين‌لرزه مخرب طبس در 25 شهريور 1357 چنان شديد بود كه همچنان شديد نگاشت ثبت شده آن تا امروز در ايران به همين زمين‌لرزه طبس و شتاب‌نگاشتي مربوط است كه زنده‌ياد مهندس علي‌اكبر معين‌فر در ساختمان بيمارستان شيروخورشيد طبس قبل از زلزله نصب كرده بود. هيچ‌كدام از زلزله‌هاي شديد بعدي مانند زمين‌لرزه 1369 منجيل، زمين‌لرزه 1382 بم و زمين‌لرزه 1396 ازگله سرپل‌ذهاب منجر به ثبت چنين نگاشتي نشدند. تلفات بالاي انساني زلزله طبس با 6363 كشته با نابودي شهر تاريخي طبس همراه شد. قبل از رخداد زلزله ۱۳۵۷ طبس هيچ پيش‌لرزه‌اي روي نداد ولي برخي رويدادهاي غيرعادي(كه شايد مي‌شد به عنوان رويدادهاي هشداردهنده تلقي شوند) مانند رفتار غيرعادي جانوران و نمايان شدن يك روشنايي بر فراز كوه(با توجه به زمان زمين‌لرزه در 19: 06 عصر، دقايقي بعد از غروب آفتاب) گزارش شده است. از يافته‌هاي علمي قبلي و در سابقه بين‌المللي مطالعات مربوط به پيش‌نشانگرهاي لرزه‌اي به ويژه در مواردي مانند زلزله ۴ فوريه ۱۹۷۵(15 بهمن 1353) «هاي‌چنگ» در چين كه با بزرگاي ۷.۳ رخ داد قبلا به مدت چند هفته توفان‌لرزه‌اي و به صورت رخداد چند صد زلزله كوچك تا متوسط و شديد(با بيشينه بزرگاي بين ۵ تا ۶) در حال ثبت بود و تعداد آنها به بيش از ۷ برابر تعداد معمول چنين زمين‌لرزه‌هايي در پيرامون هاي‌چنگ رسيد. اين زلزله تنها مورد مهم زلزله پيش‌بيني شده در دنياست. البته در همين كشور چين در زمين‌لرزه 27 ژوييه 1976 تانگشان با بزرگاي 7.6 بيش از 242 هزار نفر كشته شدند و البته اين اتفاق بزرگ(كه يك سال و نيم بعد از زلزله هاي‌چنگ 1975 رخ داد) پيش‌بيني هم نشد.
به ياد دارم كه زنده‌ياد مهندس معين‌فر مي‌گفت كه در كنفرانس جهاني مهندسي زلزله كه در ژانويه 1977 در دهلي‌نو برگزار شد يك سوال مهم براي پژوهشگران حاضر در آن اجلاس آن بود كه چيني‌ها به چه صورت توانستند، زلزله 1975 هاي‌چنگ را پيش‌بيني كنند و با وجود ارايه چندين مقاله و گزارش از سوي دانشمندان چيني به نظر مي‌رسيد كه علاوه بر پايش طوفان لرزه‌اي و سيستم قوي گردآوري خبر از هر نوع تغيير و اتفاق در محيط، عنصر «شانس» هم نقش مهمي در آن پيش‌بيني موفق داشته است! قبل از رخداد زمين‌لرزه طبس(1978م/ 1357ش) گزارشي در سازمان زمين‌شناسي كشور(آن زمان نامش «سازمان تحقيقات زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور» بود) در سال 1356ش به عنوان مطالعه لرزه زمين‌ساخت ايران كه در آن نقشه‌اي توسط پژوهشگران برجسته زمين‌شناسي ايران: استادان مانوئل بربريان و ارسلان مهاجراشجعي منتشر شد. اين نقشه پهنه‌بندي شدت زمين‌لرزه ايران را براي اولين بار به صورت يك نقشه پهنه‌بندي خطر زمين‌لرزه ارايه مي‌داد. در اين نقشه محدوده طبس در مرز محدوده خطر نسبي زياد و خيلي زياد نشان داده شده بود. بعد از زمين‌لرزه طبس اين دو پژوهشگر در اين مورد كه آيا اين نقشه پهنه‌بندي هشدار كافي در مورد زمين‌لرزه 1357 طبس ارايه كرده يا نه دچار اختلاف نظر شدند. دكتر مهاجراشجعي در يك مقاله خود به همين نقشه به عنوان ارزيابي پيشاهنگام خطر(پيش‌بيني) در محدوده طبس(قبل از زلزله 25-6-1357) اشاره كرد در حالي كه دكتر بربريان در گزارش ديگري تاكيد كرد كه نقشه منتشره در سال 1356 به هيچ عنوان نماد پيش‌بيني زلزله 1357 طبس نبوده است. نگارنده به همراه دكتر محمد آريامنش در سال 1386 پژوهش ديگري در پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله روي زمين‌لرزه طبس و بررسي امكان پيش‌بيني‌پذيري آن انجام دادند. آنچه در اين مطالعه متاخر يافته شد، وقوع زمين‌لرزه‌هاي متوسط در بازه زماني دهه پيش از زمين‌لرزه طبس در شعاع 100 كيلومتري طبس بود ولي همچنان شواهد زلزله‌شناختي در محدوده طبس در ماه‌هاي قبل از تاريخ 25 شهريور 1357 در دسترس نبود.
دكتر آريامنش خود از بازماندگان زلزله 1357 طبس است و به خاطر همين زمين‌لرزه طبس به تحصيل در رشته زمين‌شناسي پرداخت و در نهايت در رشته ژئوفيزيك- زلزله‌شناسي تز فوق ليسانس و دكتراي خود را به راهنمايي نگارنده روي همين زمين‌لرزه 1357 طبس پژوهش و تكميل كرد و خوشبختانه اكنون از اعضاي هيات علمي ژئوفيزيك- زلزله‌شناسي كشور است. از نظر قابل پيش‌بيني بودن زمين‌لرزه بم 1382 با زمين‌لرزه طبس 1357 متفاوت بود: قبل از رخداد زمين‌لرزه بم در 5 دي ماه ۱۳۸۲ زمين‌لرزه‌هاي ديگري با بزرگي ۵.۳ در تاريخ ۱۳ مرداد ۸۲ و ديگري با بزرگاي ۵.۵ در تاريخ ۳۰ مرداد ۸۲ (حدود ۴ ماه و نيم قبل از رخداد زمين‌لرزه بم) در فاصله حدود ۱۳۰ كيلومتري شرق بم بين بم و زاهدان سپس رخداد زلزله‌اي در روز قبل از رخداد زمين‌لرزه بم با بزرگاي حدود ۴.۵، مقدمه‌اي(پيش‌نشانگر لرزه‌اي) بر رخداد زمين‌لرزه مخرب بم با بزرگاي ۶.۵ در بامداد ۵ دي ماه ۸۲ مي‌تواند تلقي شود. به هر حال هيچ‌يك از اين شواهد به ارايه هشدار به مردم بم در سال 1382 در مورد احتمال يك زمين‌لرزه شديد در ساعات يا روزهاي پيش رو منجر نشد. از آن هنگام به بعد پژوهش‌هاي پيش‌بيني زلزله در ايران سرعت بيشتري يافت كه البته در سال‌هاي اخير از سرعت و گستردگي و حمايت لازم برخوردار نيست و بعضا مراكز پژوهشي مرتبط با اين موضوع تعطيل شده اند! ولي از بعد از زلزله بم، مدل‌هاي خوبي براي بررسي‌هاي علمي پيش‌بيني زلزله در كشور مطالعه شده، پژوهشگران جوان و با كيفيت درجه يك بين‌المللي روي اين موضوع پرورش يافته‌اند و اكنون بستر مناسب علمي در ايران براي ايجاد يك سامانه ملي براي پيش‌بيني و پيش‌يابي كوتاه‌مدت خطر زلزله موجود است كه اميد است در چهل‌ودومين سالروز زلزله 1357 طبس و در آستانه هفدهمين سالروز زلزله 1382 بم، حركتي عملي و عيني با حمايت دولت در كشورمان شروع شود.