شبكه‌هاي اجتماعي تنها راه انتقاد از طالبان
فضاي مجازي جاي خيابان را براي معترضان افغان گرفته است
مترجم: هديه عابدي
در شرايطي كه امريكا مطالبات حقوق بشري مردم افغانستان را رها كرده است، اينترنت و فضاي مجازي تنها جايي است كه جوانان افغانستان مي‌توانند در آن آزادانه سخن بگويند و حتي از طالبان انتقاد كنند. نشريه «فارن پاليسي» در گزارشي نوشت: در ماه جولاي و در پي ترند شدن هشتگ #اعدام_نكنيد در شبكه‌هاي اجتماعي ايران، مردم كشور همسايه يعني افغانستان نيز به حمايت از مطالبه مردم ايران پرداختند و حتي پيشنهاد دادند همين كمپين در فضاي سياسي افغانستان نيز تكرار شود. يكي از كاربراني كه اين پيشنهاد را مطرح كرده بود، گفت مردم افغانستان بايد هشتگ #طالبان_را_برنگردانيد را به زبان دري ترند كنند تا جلوي مذاكرات دولت براي صلح با اين گروه نظامي را بگيرند. چند ساعت بعد #اعدام_نكنيد به يكي از ترندهاي جهاني توييتر تبديل شد و عزيز حكيمي استاد برجسته دانشگاه توييت كرد: آيا مي‌توانيم به دولت و جامعه بين‌الملل نيز بگوييم طالبان را برنگردانند؟ توييت او كه حساب كاربري‌اش در توييتر تا آن زمان غيرفعال بود، به سرعت در شبكه‌هاي اجتماعي پيچيد و طي يك هفته پس از اين توييت، بيش از 100 هزار توييت با اين هشتگ ارسال شد. برخي مردم افغان تصاوير خشني را از حملات طالبان -به ويژه بمب‌گذاري خودروها در كابل - توييت كردند.
خواسته مردم اين بود كه دولت در مذاكرات آتي با طالبان، كوتاه نيايد و به ويژه خواستار حفاظت از آزادي بيان، برابري جنسيتي و دموكراسي شود. يك نفر توييت كرد: وقتي از طالبان صحبت مي‌كنيم، نيازي به قدرت كارشناسي، تحليل و منطق نيست. خاطرات، دردها، ضجه‌ها، خشم و اشك‌هاي‌مان كه هيچ وقت پاك نشده به اندازه صدها كتاب و مقاله مي‌توانند توضيح دهند كه چرا اعضاي طالبان قاتل، جنايتكار و دشمنند و نبايد به قدرت بازگردند. پس از نزديك به دو دهه جنگ، نسل جديدي از مردم افغانستان با حس مسووليت‌پذيري اجتماعي و سياسي قوي رشد كرده‌اند. اما از آنجا كه اعتراض عمومي همچنان در اين كشور خطرناك است، اين نسل از شبكه‌هاي اجتماعي براي مشاركت در فعاليت‌هاي سياسي استفاده مي‌كنند. در جولاي 2016 دو بمب‌گذار انتحاري به تظاهرات مردم در كابل حمله كردند. در اين حمله، 83 غيرنظامي كشته و بيش از 230 تن زخمي شدند. در ژوئن 2017 تظاهرات ديگري در پايتخت برگزار شد و در نتيجه آن هفت معترض ظاهرا با شليك نيروهاي امنيتي افغانستان كشته شدند. همچنين در مراسم ختمي كه براي معترضان گرفته بودند، سه بمب‌گذاري منجر به كشته شدن 20 غيرنظامي شد. علي ياور عادلي، عضو اتاق فكر «شبكه تحليلگران افغانستان» مستقر در كابل مي‌گويد: ناامني در پايتخت افغانستان، حضور در خيابان را از مردم گرفته است. مردم به جاي حضور در خيابان تنها مي‌توانند دغدغه‌هاي‌شان را در شبكه‌هاي اجتماعي مطرح كنند. به همين دليل مردم به صفحات شبكه‌هاي اجتماعي پناه آورده‌اند. تحقيقي كه اخيرا انجام شد نشان مي‌دهد تقريبا 90 درصد خانواده‌هاي افغانستان دست‌كم يك خط تلفن همراه دارند و حدود 40 درصد از آنها به اينترنت دسترسي دارند. در شرايطي كه اعتراضات سنتي تنها براي پاسخگو كردن دولت در قبال شهروندان برگزار مي‌شود، هدف از كمپين در شبكه‌هاي اجتماعي رساندن صداي مردم به مخاطبي بزرگ‌تر است؛ جامعه بين‌الملل.
فرآيند صلح كه بسيار كند دنبال مي‌شد، چندين ماه به دليل اختلاف بر سر تبادل زنداني ميان دولت افغانستان و طالبان متوقف شده بود. در اوايل ماه جاري ميلادي، دولت پس از تشكيل يك شوراي مشورتي، تصميم گرفت باقي زندانيان طالبان را نيز آزاد كند تا به اين وسيله باب مذاكره مستقيم با اين گروه باز شود. همزمان با برگزاري نخستين دور مذاكرات بين دو طرف در دوحه پايتخت قطر، مردم نگرانند توافق با طالبان باعث شود آزادي‌هايي كه طي 20 سال گذشته براي آن جنگيده‌اند، تضعيف شود. مردم عادي افغانستان از شبكه‌هاي اجتماعي به عنوان مهم‌ترين ابزار موجود براي ابراز نگراني‌هاي خود در خصوص فرآيند صلح استفاده مي‌كنند. توافق ميان امريكا و طالبان كه در ماه فوريه امضا شد و مقدمه مذاكرات صلح ميان گروه‌هاي افغان را فراهم كرد، آخرين فصل از تاريخچه طولاني مذاكراتي است كه تنها منافع ذي‌نفعان را مدنظر قرار مي‌دهد و به مطالبات افكار عمومي افغانستان اهميتي نمي‌دهد. كمپين #طالبان _را _برنگردانيد نشان مي‌دهد فرآيند صلح نتوانسته به دغدغه‌هايي چون اولويت بخشيدن به حقوق بشر يا آتش‌بس پايدار با طالبان بپردازد. به گفته حكيمي، مردم احساس مي‌كنند از فرآيند صلح كنار گذاشته شده‌اند. آنها از شبكه‌هاي اجتماعي به عنوان پناهگاه استفاده مي‌كنند؛ جايي كه مي‌توانند حرف بزنند، با يكديگر ارتباط برقرار كنند و احساس كنند كسي هست كه صداي‌شان را بشنود. شبكه‌هاي اجتماعي مردم را قدرتمند كرده است. عادلي مي‌گويد جامعه بين‌الملل نزديك به 75 درصد از هزينه‌هاي دولت را مي‌پردازد و به همين دليل، دولت كابل بيشتر از اينكه در قبال مردم پاسخگو باشد، به اعانه‌دهندگان بين‌المللي جواب پس مي‌دهد. تنها اگر كمپين‌هاي مجازي روي اعانه‌دهندگان بين‌المللي تأثير بگذارد، مقامات دولت به آن واكنش نشان مي‌دهند و پاسخگو مي‌شوند. ليلا حيدري، فعال اجتماعي ساكن كابل مي‌گويد گاهي توييت‌هايش را از زبان دري به انگليسي برمي‌گرداند، كاري كه مي‌تواند اثربخشي كمپين را بالا ببرد. او مي‌گويد اين كار صدايش را به مدافعان حقوق بشر و دموكراسي مي‌رساند. در نوامبر 2019 كمپيني در شبكه‌هاي اجتماعي در اعتراض به بازداشت دو فعال اجتماعي به راه افتاد. اين دو فعال توانسته بودند اسنادي را در خصوص بهره‌برداري جنسي سيستماتيك از دانش‌آموزان پسر در استان لوگر افغانستان جمع‌آوري كنند. آژانس اطلاعات افغانستان اين دو نفر را بازداشت و مجبور به عذرخواهي كرده بود. پس از آنكه سفير وقت امريكا در افغانستان اين اقدام را بازداشت به سبك شوروي خواند اشرف غني، رييس‌جمهور افغانستان دستور آزادي آنها را صادر كرد. كمپين‌هاي شبكه‌هاي اجتماعي بر گفتمان سياسي افغانستان نيز تأثيرگذار بوده‌اند. با پيشرفت مذاكرات مستقيم ميان دولت دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا، و گروه طالبان در سال 2019، بسياري از مردم افغانستان، از جمله دانشجويان، معلمان و كارمندان دولت به كمپين «خط سرخ من» پيوستند و ويديوهايي را به اشتراك گذاشتند كه در آن خواستار طرح مطالبات و ارزش‌هاي مشترك‌شان در مذاكره با طالبان شده بودند. تمنا، دانشجويي از استان قندهار در ويديوي خود گفته بود نمي‌خواهد با بازگشت طالبان به قدرت، حق تحصيل خود را از دست بدهد. «من مي‌خواهم بيش از اين پيشرفت كنم و در آينده به انساني تبديل شوم كه خود مي‌تواند صلح را در سرزمينش برقرار كند.» مردم افغانستان نزديك به پنج دهه به شيوه‌هاي مختلف براي دستيابي به صلح فداكاري كرده‌اند، اما چه صلحي؟ تمنا يكي از دختراني است كه مي‌خواهد خودش صلح را تعريف كند. در نتيجه اين كمپين بود كه عبارت «خط قرمز من» وارد ادبيات سياسي افغانستان شد. غني در جمع جوانان افغان در فوريه سال جاري گفت: حفاظت از جمهوري و حقوق شهروندي خطوط قرمز ما به شمار مي‌روند. زلماي خليل‌زاد، فرستاده ويژه امريكا در امور افغانستان، در گفت‌وگويي با رسانه‌هاي محلي گفت بازگشت «امارت اسلامي» خط قرمز جامعه بين‌الملل است. با اين حال توافقي كه خليل‌زاد اخيرا به آن دست يافت، كاري به اين ارزش‌ها ندارد و در عوض مصالح امريكا و طالبان را مدنظر قرار مي‌دهد: خروج نيروهاي امريكايي و قطع رابطه طالبان با القاعده. فعالان مي‌گويند توافق ميان واشنگتن و طالبان نشان مي‌دهد توانايي شبكه‌هاي اجتماعي براي ايجاد تغيير، با محدوديت‌هايي روبرو است. حكيمي مي‌گويد: اين بيشتر شبيه قرص مسكن است و تاثير زيادي ندارد. در افغانستان، مكانيسم ديگري براي مشاركت مردم در سياست و تصميم‌گيري وجود ندارد.
اما با خروج تدريجي نيروهاي امريكا از افغانستان، فرآيند صلح در حال حركت به سمت فاز بعدي است: مذاكره ميان دولت كابل و طالبان. همان قدر كه فرآيند صلح اميدها را براي پايان جنگ 19 ساله در افغانستان زنده كرد، ترس مردم از بازگشت طالبان به قدرت نيز پابرجاست.
بسياري از فعالان نگرانند دولت افغانستان و طالبان در اين فرآيند بر سر بنيادي‌ترين اصول حقوق بشر مذاكره كنند. دولت كابل نه با يك انتخابات دموكراتيك بلكه از طريق يك توافق تقسيم قدرت تشكيل شده است. احتمال اينكه بار ديگر چنين توافقي ميان دولت و طالبان شكل بگيرد، مردم افغانستان را از آينده مي‌ترساند. عادلي مي‌گويد وقتي توافق سياسي جاي راي مردم را مي‌گيرد، انتخابات ديگر بي‌معني است. بنابراين مردم افغانستان تلاش مي‌كنند از طريق تنها ابزار مستقلي كه در اختيار دارند، يعني شبكه‌هاي اجتماعي، بر مذاكرات تأثير بگذارند. عمر صدر، مدرس دانشگاه امريكايي افغانستان مي‌گويد صفحات شبكه‌هاي اجتماعي به مردم اجازه مي‌دهد «صداي جمعي» ايجاد كنند. اين صداي جمعي باعث ايجاد فشار مي‌شود. حداقل مذاكره‌كنندگان از نگراني‌هاي مردم باخبر مي‌شوند و ديگر نمي‌توانند آن را ناديده بگيرند.
در يكي از آخرين نمونه‌ها، گروهي از فعالان افغان كمپيني را به نام «چشم‌اندازهاي زنانه» راه‌اندازي كردند تا مطالبات زنان در مذاكرات صلح را مطرح كنند. هر هفته اين كمپين روي يكي از حقوق زنان تمركز مي‌كند. اولين توييت اين كمپين به اين شرح است: «هفته را با #حق_تحصيل_زنان آغاز مي‌كنيم. از شما دعوت مي‌كنيم به ما بپيونديد.»
مردان و زنان افغان به كمپين پيوستند و خواستار دفاع از حق تحصيل زنان در صورت بازگشت طالبان شدند. مينا رضايي، فعال حقوق زنان در كابل، عكسي را منتشر كرد كه در آن پيرمردي در يك منطقه روستايي پوستري را با محتواي دفاع از حق تحصيل در دست گرفته است. وي در توييت خود نوشت: اين مردان از جنگ خسته شده‌اند. آنها قرباني شدند؛ اما مي‌خواهند فرزندان‌شان تحصيل كنند. اما مردم افغانستان مي‌ترسند اگر طالبان كه تاكنون تمايلي به مصالحه با دولت از خود نشان نداده به حكومت بازگردد، آزادي بيان در شبكه‌هاي اجتماعي نيز در دولت آينده محدود شود. حكيمي مي‌گويد مردم از طريق شبكه‌هاي اجتماعي با دولت و طالبان ارتباط برقرار مي‌كنند. مي‌توانيد تصور كنيد طالبان اجازه دهد مردم در صفحات اجتماعي از اين گروه انتقاد كنند؟