طرح ايران براي كمك به حل مناقشه قره‌باغ روي ميز است
خاتمه درگيري نظامي
و حركت به سمت راه‌حل پايدار
سارا معصومي
درگيري نظامي ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان از دهمين روز هم عبور كرده و طولاني‌تر شدن اين درگيري قديمي زنگ‌هاي خطر را در كشورهاي همسايه به صدا درآورده است. در حالي كه در نخستين ساعات آغاز دور جديد درگيري ميان باكو و ايروان در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ تصور عمومي اين بود كه باز هم آتش‌بس در بازه زماني چند روزه به تبادل آتش ميان دو كشور پايان خواهد داد اما به نظر مي‌رسد كه قضيه اين‌بار با دفعات پيشين متفاوت است. در چند روز گذشته دو طرف يكديگر را به حمله به شهروندان غيرنظامي و ديگران را به ارسال سلاح به رقيب متهم كرده‌اند. اين‌بار پاي چند كشور به ميدان آمده و همزمان رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي متفاوتي هم تلاش مي‌كنند پاي بازيگران سومي را به معركه باز كنند تا شايد از اين آب گل‌آلود ماهي‌اي هم نصيب آنها شود. در اين ميان موقعيت جمهوري اسلامي ايران با بسياري از كشورهايي كه از دور دستي بر آتش دارند، متفاوت است. ايران با هر دو اين كشورها مرز مشترك و البته رابطه حسنه دارد اما در 10 روز گذشته حريم ايران نيز از منازعه نظامي ميان دو همسايه بي‌نصيب نمانده است. در شرايطي كه ايران با شدت گرفتن شيوع ويروس كوويد 19 مشغول دست و پنجه نرم كردن با مديريت اين بحران در حوزه سلامت شهروندان است در حوزه سياست خارجي نيز تحريم‌هاي ايالات متحده امريكا عملا نقل و انتقال‌هاي مالي و تجاري ايران را با مشكلات عديده حتي در خريد دارو و تجهيزات پزشكي روبه‌رو كرده است. برهمين اساس مي‌توان گفت كه تشديد منازعه ميان دو همسايه شمالي ايران در بدترين بزنگاه زماني رخ داده است. 3 روز پيش بود كه سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه با هشدار به طرف‌هاي درگير در اين مناقشه اعلام كرد كه ايران هرگونه تخطي به خاك خود را تحمل نخواهد كرد. با اين همه ساعاتي پس از اين موضع‌گيري بود كه معاون استاندار آذربايجان شرقي با ارسال نامه‌اي به وزير خارجه از او خواست موضوع اصابت راكت طرفين درگير در قره‌باغ را پيگيري كند. جدا از مساله راكت‌پراكني‌ها ميان دو طرف كه به هرحال حريم ايران را هم ولو به شكل ناخواسته از سوي ارمنستان يا آذربايجان نقض كرده، همراهي برخي آذري‌‌زبان‌هاي ايران با باكو در اين مناقشه و به راه افتادن راهپيمايي در برخي شهرهاي ايران در حمايت از آذربايجان به نوعي امنيت داخلي را هم تحت‌الشعاع قرار داده است. جمهوري اسلامي ايران از همان نخستين ساعات وقوع اين درگيري پيشنهاد ميانجي‌گري تهران را به هر دو طرف در باكو و ايروان داد. پيشنهادي كه به گفته سخنگوي وزارت خارجه همچنان روي ميز است. خطيب‌زاده روز گذشته در نشست خبري هفتگي با اهالي رسانه گفت: اتفاق و جنگي كه در مرزهاي شمال غربي ايران در جريان است با حساسيت و دقت و از نزديك و در تماس مداوم با همه طرف‌ها در حال بررسي است. ايران از روز اول به همه طرف‌ها اعلام كرد مسير نظامي براي حل وفصل اين منازعه چند دهه‌اي وجود ندارد. ضمن احترام به تماميت ارضي آذربايجان و خروج نيروها از شهرهاي اشغالي، توقف درگيري‌هاي نظامي بايد هر چه سريع‌تر رخ دهد. جمهوري اسلامي ايران آماده است براي آغاز گفت‌وگوهاي سياسي و زمان‌دار بين دو طرف، تمامي مساعي جميله خود را به كار ببرد. جمهوري اسلامي ايران طرحي را آماده كرده كه با مشورت با هر دو طرف موضوع يعني جمهوري آذربايجان و ارمنستان و دولت‌هاي منطقه و همسايگان ما پيگيري خواهد شد. اميدواريم دو طرف با رسالت تاريخي خود از ادامه جنگ و خشونت اجتناب كنند. حقوق اصلي در مورد عدم تعرض به غيرنظاميان را با دقت رعايت كرده و توجه داشته باشند كه جمهوري اسلامي ايران نمي‌تواند درگيري در مرزهايش و تعرض به خاكش را تحمل كند. حتي تعرض ناآگاهانه و غيرعمدي هم جزو خطوط قرمز ايران است.
سخنگوي وزارت خارجه همچنين در پاسخ به سوالي درباره استفاده ايران از ظرفيت‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي براي حل مناقشه قره‌باغ افزود:«ايران شايد يكي از كنشگران معدودي باشد كه با همه طرف‌ها و كنشگران موضوع اعم از دو طرف درگير و طرف‌هاي ديگر منطقه‌اي روابط بسيار خوبي دارد و از اين بعد در جايگاه ويژه‌اي قرار دارد. از اين منظر تلاش كرديم به صورت دوجانبه با دو پايتخت ايروان و باكو در ارتباط مستمر باشيم و با كنشگران ديگر منطقه‌اي نيز به همين صورت، اميدواريم در چارچوب طرح ايران كه در حال بررسي‌هاي نهايي است، بتوانيم به اين جنگ هر چه زودتر پايان دهيم.»
هر چند كه سعيد خطيب‌زاده جزييات بيشتري درباره طرح ايران ارايه نكرد اما به نظر نمي‌رسد كه فعلا فضاي مناسبي براي به ثمر رسيدن ميانجي‌گري ميان ارمنستان و آذربايجان وجود داشته باشد. جمهوري اسلامي ايران با طرح پيشنهاد ميانجي‌گري ميان دو طرف درگير نشان داده كه نمي‌تواند نسبت به آنچه در مرزهاي شمالي‌اش مي‌گذرد، بي‌تفاوت باشد. تهران به‌رغم اينكه نه با باكو و نه با ايروان رابطه راهبردي ندارد اما حسن همجواري با هر دو را در اين سال‌ها حفظ كرده است. موضع رسمي ايران چه در اين پرونده و چه در مناقشه‌هاي مشابه احترام به تماميت ارضي كشورها و پايان هرگونه اشغالگري است اما همزمان تاكيد دارد كه حقوق ساكنان منطقه قره‌باغ هم بايد لحاظ شود. در حالي كه گروه مينسك با رياست فرانسه، روسيه و ايالات متحده در اين سال‌ها نتوانسته راه‌حل گام به گام منتهي به صلح را براي پايان دادن به مناقشه قره‌باغ پيشنهاد و اجرايي كند به نظر مي‌رسد كه بازيگران منطقه‌اي چون روسيه، ايران و تركيه مي‌توانند مشابه طرحي را كه در سوريه ذيل عنوان روند آستانه پيش بردند براي مديريت بحران در قره‌باغ و حركت دو كشور به سمت راهكاري متضمن آرامش و ثبات در منطقه را اجرايي كنند. به طور سنتي روسيه در اين مناقشه به نوعي هوادار ارمنستان و تركيه نيز همراه آذربايجان به حساب مي‌آيد. به نظر مي‌رسد كه جمهوري اسلامي ايران در طرح خود 3 اصل حايز اهميت را لحاظ كرده است؛ خاتمه اشغالگري، خاتمه درگيري‌هاي نظامي و رسيدن به راه حل پايدار.
پيش شرط الهام علي اف
براي ميانجي‌گران بين‌المللي
«الهام علي اف» رييس‌جمهور جمهوري آذربايجان روز گذشته در تازه‌ترين مواضع خود در زمينه تنش نظامي با ارمنستان و واسطه‌اي بين‌المللي براي توقف درگيري‌ها گفت: «ميانجي‌گران بين‌المللي بايد در زمينه عقب‌نشيني ارمنستان از منطقه قره‌باغ كوهستاني به ما تضمين بدهند. ما خواستار ارايه يك برنامه زمان‌بندي در زمينه خروج ارمنستان از اين منطقه براي هر نوع اجراي آتش‌بس هستيم. يكي از دلايل پشت نبرد كنوني اين است كه ميانجي‌ها بر اجراي قطعنامه‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل اصرار نكرده و فشاري براي آن نمي‌آورند.»
الهام علي‌اف شامگاه يكشنبه با اعلام خبر تسلط ارتش اين كشور بر7 روستا در نزديكي منطقه قره‌باغ گفته بود اين مناقشه بايد هم‌اكنون حل شود زيرا يك ۳۰ سال ديگر براي صبر كردن فرصت ندارند.
اصرار الهام علي اف براي ارايه تضمين از سوي ميانجي‌گران بين‌المللي و رد هرگونه پيشنهاد آتش‌بس تا پيش از تحقق اين پيش‌شرط نشان مي‌دهد كه رييس‌جمهور آذربايجان اين بار قصد دارد با يكسره كردن پرونده مناقشه با ارمنستان در مساله قره‌باغ اين دستاورد را به ميراثي از دولت خود تبديل كند. علي‌اف كه از اكتبر سال 2003 عنوان چهارمين رييس‌جمهور آذربايجان را در اختيار دارد در حقيقت ميراث‌دار آتش‌بسي شد كه پدرش در سال 1994 با ارمنستان درباره منطقه مورد مناقشه قره‌باغ پذيرفت و در چند دهه گذشته نيز با وجود درگيري‌هاي متعدد پراكنده كماكان به قوت خود باقي بوده است. برخي تحليلگران معتقدند كه آذربايجان در سال 1992 نسبت به ارمنستان در موقعيت ضعيف‌تر نظامي قرار داشته و به همين دليل منطقه قره‌باغ را واگذار كرده اما رييس‌جمهور فعلي آذربايجان با خريدهاي تسليحاتي كه به خصوص از اسراييل داشته امروز قدرت برتر نظامي را در اختيار دارد و به مدد اين برتري نظامي به برنده شدن در منازعه‌اي كه دو هفته از آن مي‌گذرد، اميدوار است. هر چند كه برخي كارشناسان شانس علي‌اف را چندان بالا نمي‌دانند و براي اين بدبيني نيز دو دليل دارند: قريب به دو هفته از آغاز درگيري مي‌گذرد اما به رغم تلفات انساني، آذربايجان تاكنون توانسته تسلط بر 7 روستا را تصاحب كند كه به گفته منابع ارمنستاني در چند ساعت اخير تسلط بر دو روستا از اين مجموع را هم از دست داده است. از سوي ديگر جغرافياي ميدان هم به نفع ارمنستان است چراكه ارمنستان از ارتفاع جنگ را پيش مي‌برد اما آذربايجان در دشت تلاش مي‌كند دست برتر را داشته باشد. آذربايجان كه اين بار از حمايت نظامي تمام‌قد تركيه برخوردار شده فعلا ترجيح مي‌دهد فاصله خود را با هرگونه گفت‌وگو درباره آتش‌بس با ارمنستان حفظ كند و به پيشروي در ميدان به عنوان برگ برنده‌اي نگاه مي‌كند كه در هر مذاكره‌اي مي‌تواند دستان باكو را بالاتر نگه دارد.
ارمنستان نگران سيل سلاح به آذربايجان
به نظر مي‌رسد كه ايروان نيز متوجه تبعات برتري نظامي باكو در اين منازعه شده و در چند روز اخير مقام‌هاي متفاوت ارمنستان نسبت به ارسال سلاح به آذربايجان از سوي ساير كشورها به خصوص تركيه و رژيم اسراييل ابراز نگراني كرده‌اند.
روز گذشته رسانه‌هاي اسراييلي از تماس تلفني رييس‌جمهور ارمنستان با رييس رژيم اسراييل و ابراز نگراني او درباره فروش تسليحات اين رژيم به جمهوري آذربايجان خبر دادند. به ادعاي خبرنگاران اسراييلي «آرمن سركيسيان» رييس‌جمهور ارمنستان در تماس تلفني با «رووين ريولين» رييس رژيم اسراييل درباره فروش‌هاي تسليحاتي اين رژيم به جمهوري آذربايجان شديدا ابراز نگراني كرد. بنا بر گزارش‌ها، ريولين به سركيسيان اعلام كرد كه «همكاري دفاعي» اسراييل با جمهوري آذربايجان عليه ارمنستان نيست.
پس از اين تماس تلفني، يك ديپلمات ارشد ارمنستاني از زمان احتمالي توقف صادرات سلاح از تل‌آويو به باكو خبر داد. به گفته خبرنگار شبكه اسراييلي «كان‌نيوز» آرمن سمباتيان، سفير ارمنستان در اسراييل مي‌گويد كه قول شفاهي از اسراييل دريافت كرده مبني بر اينكه صادرات تسليحات اسراييل به آذربايجان در ۲ يا ۳ روز آينده احتمالا قطع مي‌شود. ايروان همين چند روز قبل و در اعتراض به فروش تسليحاتي از تل‌آويو به باكو، سفير خود را از تلاويو به ارمنستان فرا خواند.
برخي كارشناسان اعتقاد دارند كه هدف اصلي اسراييل از كمك نظامي به آذربايجان و تلاش براي طولاني‌تر كردن نبرد ميان ارمنستان و آذربايجان ايجاد تهديد در مرزهاي شمالي ايران است تا به نوعي پاي تهران را هم با فرسايشي شدن اين جنگ به معركه آن باز كند.
در اين ميان شكايت‌هاي ارمنستان از تركيه هم ادامه دارد. به گزارش خبرگزاري «اسپوتنيك» ارمنستان كه پيش از اين نيروي هوايي تركيه را به پشتيباني از ارتش جمهوري آذربايجان عليه خود متهم كرده بود با تكرار اين ادعا از فروش جنگنده‌هاي «اف-16» از سوي امريكا به تركيه و استفاده از آنها عليه غيرنظاميان انتقاد كرد. «نيكل پاشينيان» نخست‌وزير ارمنستان در گفت‌وگو با «نيويورك‌تايمز» در اين زمينه گفت:«لازم است امريكا درباره اينكه آيا جنگنده‌هاي اف-16 را به تركيه براي «بمباران دهكده‌ها و غيرنظاميان» فروخته، توضيح دهد.» براساس ترجمه خبرگزاري فارس، پاشينيان در اين مصاحبه تركيه را به شعله‌ور كردن بيشتر نبرد در قره‌باغ كوهستاني و تداوم سياست نسل‌كشي ارامنه متهم كرد.
بالا گرفتن جدال تركيه و ارمنستان
«تركيه بر آتش نبرد در قره‌باغ مي‌دمد.» با گذشت چند روز از آغاز درگيري ميان ارمنستان و آذربايجان ديگر كمتر كسي با اين عبارت موافق نيست و نقش آنكارا در تطويل اين منازعه را پررنگ نمي‌داند. ميزان دخالت تركيه به حدي شده كه مقام‌هاي اين كشور بيش از مقام‌هاي آذربايجان كه يك طرف اين منازعه است نسبت به درگيري‌ها موضع‌گيري يا مقام‌هاي ارمنستان را متهم مي‌كنند. ارمنستان نيز از تمامي ابزارهاي حقوقي، رسانه‌اي و سياسي براي نشان دادن نقش مخرب تركيه در اين روند استفاده مي‌كند. روز گذشته خبرگزاري تاس از درخواست نمايندگي دولت ارمنستان از دادگاه حقوق بشر اروپا(ECHR) براي رسيدگي به آنچه اقدامات ضد حقوق بشري تركيه ناميد خبر داد. در متن اين تقاضا آمده است:«دولت ارمنستان از جانب خود و از جانب جمهوري آرتساخ (قره‌باغ) از دادگاه حقوق بشر اروپا مي‌خواهد عليه تركيه دست به اقدام فوري بزند.» «[اين دادگاه] در نظر داشته باشد كه اين كشور از حمله به غيرنظاميان و زيرساخت‌هاي غيرنظامي در ارمنستان و آرتساخ حمايت مي‌كند [كه اين اقدام] نقض فاحش قوانين بين‌المللي حقوق بشر و قوانين حقوق بشري اروپا محسوب مي‌شود».
در حالي كه ارمنستان، دولت‌هاي آذربايجان و تركيه را متهم به حمله به غيرنظاميان مي‌كند، وزير خارجه تركيه روايت ديگري از ماجرا دارد. «مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه در نشست خبري مشترك با «ينس استولتنبرگ» دبير كل ناتو با اشاره به بحران و تنش نظامي در قره باغ كوهستاني مدعي شد كه ارتش ارمنستان سابقه طولاني در هدف گرفتن غيرنظاميان دارد و آنچه الان در حال رخ دادن است، جديد نيست. او همچنين تاكيد كرد كه هدف گرفتن غيرنظاميان از سوي ارمنستان «جنايت جنگي» است و در عين حال خطاب به دبير كل ناتو افزود: چرا سازمان پيمان آتلانتيك شمالي از ارمنستان نمي‌خواهد كه از منطقه قره‌باغ عقب‌نشيني كند؟
برخي تحليلگران معتقدند كه رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه براي جبران شكست اين كشور در صحنه سوريه همچنين خاموش كردن صداي انتقادها نسبت به ماجراجويي نظامي تركيه در ليبي اقدام به دخالت مستقيم سياسي و نظامي در معركه به راه افتاده ميان آذربايجان و ارمنستان كرده است. همزمان افزايش فشار اقتصادي بر مردم تركيه صداي انتقادهاي آنها از سياست‌هاي اردوغان را هم بلند كرده كه رييس‌جمهور تركيه اميدوار است در سايه همراهي آنكارا با باكو در نبرد با ايروان براي مدتي از زير بار اين اعتراض‌ها نجات پيدا كند.