شهاب شهسواري
توپ رابطه ايران و عربستان سعودي همچنان ميان پايتخت‌هاي دو كشور سرگردان است. دو طرف مدعي هستند كه آماده مذاكره هستند، اما طرف مقابل تمايلي براي آشتي نشان نمي‌دهد. ادعاهاي جديد طرف سعودي در مورد آمادگي براي از سرگيري روابط دوستانه با تهران در شرايطي بيان مي‌شود كه شواهد مشخصي و گزارشي از تلاش‌هاي ادعايي طرف سعودي براي آشتي با تهران وجود ندارد. درست همزمان با انتشار مصاحبه‌اي از وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران در روزنامه اعتماد، كه در آن محمدجواد ظريف به تلاش‌هاي فراوانش براي گفت‌وگو و آشتي با عربستان سعودي و بي‌ميلي مقام‌هاي رياض براي گفت‌وگو اشاره كرده بود، وزير خارجه عربستان سعودي در مصاحبه‌اي با يكي از رسانه‌هاي نزديك به دربار اين كشور، ادعا كرده كه عربستان دست دوستي به سمت ايران دراز كرده است، اما ايراني‌ها آمادگي نشان نمي‌دهند. از زمان انتخاب جو بايدن، به مقام رياست‌جمهوري امريكا تحليلگران و رسانه‌ها از نگراني عربستان نسبت به سياست‌هاي دولت جديد امريكا در مورد اين پادشاهي خبر داده‌اند. ماه گذشته، بعد از برگزاري نشست سران شوراي همكاري خليج فارس در شهر العلا و آشتي عربستان و سه متحد عربي‌اش با قطر، رسانه‌ها خبر دادند كه در آستانه روي كار آمدن دولت جديد در امريكا كه قصد دارد رويكردي واقع‌گرايانه‌تري در مقابل پرونده حقوق بشري و سياست‌هاي منطقه‌اي عربستان داشته باشد. سران پادشاهي سعودي تلاش كرده‌اند پيام انعطاف‌پذيري و آمادگي براي صلح به واشنگتن ارسال كنند. به نوشته رسانه‌ها منطقه‌اي، دولت عربستان همزمان قصد دارد بعد از آشتي با قطر، روابط خود را با تركيه نيز بهبود دهد. با اين حال، سعودي‌ها در مورد ايران، همچنان به اتهام‌زني و پافشاري بر سياست قهر پافشاري مي‌كنند و علنا از دولت امريكا مي‌خواهند تا به سياست فشار به ايران ادامه دهد و از بازگشت به ميز مذاكره با تهران خودداري كند.
فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان سعودي در مصاحبه با شبكه خبري العربيه گفت: «دست عربستان سعودي همواره [براي گفت‌وگو] دراز است. ما در گذشته با ايراني‌ها وارد گفت‌وگو شديم اما آنها پايبند نبودند. لذا بايد ما نشانه‌هايي حقيقي در خصوص تغيير شيوه آنها در منطقه و حمايت از سازمان‌هاي تروريستي مشاهده كنيم كه تاكنون آن را حس نكرده‌ايم.» فيصل بن فرحان در ادامه اظهارات ضدايراني‌اش گفت: «نصيحت من به آنها اين است كه به توسعه كشورشان مشغول شوند و اين تلاش‌ها براي وقت‌كشي است و جدي نيست.»
محمدجواد ظريف، در مصاحبه با «اعتماد» گفته بود: «ما براي بهبود روابط در همان زمان مذاكرات هسته‌اي سفرهاي منطقه‌اي بسياري رفتيم، تلاش‌هاي منطقه‌اي زيادي كرديم و مقالات زيادي نوشتيم. پيشنهاد تشكيل مجمع گفت‌وگوهاي منطقه‌اي در همان زمان بود.» او همچنين به ديدارهايش با عادل الجبير و پيام‌ها به سعودي الفيصل و جواب‌هاي نااميدكننده ديپلمات‌هاي سعودي به اين پيام‌ها اشاره كرد. ظريف چندي پيش هم از جواب غيرديپلماتيك و تند عربستان سعودي به نامه رييس‌جمهور اسلامي ايران براي دعوت به ابتكار صلح هرمز خبر داده بود.
تلاش كشورهاي عربي براي آشتي تهران و رياض
رياض در شرايطي پيشنهادهاي ايران براي گفت‌وگو را «وقت‌كشي» و «غيرجدي» توصيف مي‌كند كه در طول روزهاي گذشته، برخي كشورهاي عربي منطقه نيز با اشاره به آثار سوء تنش ميان رياض و تهران از رياض خواسته‌اند تا پافشاري بر سياست قهر را كنار بگذارد و گفت‌وگوها با تهران را آغاز كند. وزراي خارجه قطر و عراق به تازگي در مصاحبه‌هايي گفته‌اند كه تنش در منطقه خليج فارس براي آنها نيز مشكل ايجاد كرده است و اميدوارند كه مسيري براي گفت‌وگو و حل سوءتفاهم‌هاي ميان تهران و رياض ايجاد شود.
محمد بن عبدالرحمن آل‌ثاني، وزير خارجه قطر -كه كشورش به تازگي بعد از سه سال و نيم روابطش را با عربستان سعودي و 3 متحد عرب ديگر رياض از سر گرفته است- از كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس خواسته كه با ايران گفت‌وگو كنند. او از آمادگي كشورش براي ميانجي‌گري در راستاي برگزاري نشستي ميان ايران و اعضاي شوراي همكاري خليج فارس خبر داده است. وزير خارجه قطر با تاكيد بر اينكه كشورش معتقد است اين اتفاق بايد رخ دهد،گفت كه ساير اعضاي شوراي همكاري خليج فارس هم چنين تمايلي دارند. اظهارات وزير خارجه قطر مبني بر اينكه ساير اعضاي شوراي همكاري خليج فارس هم چنين تمايلي دارند نشان مي‌دهد كه كم كم اجماعي بين اين كشورها در زمينه تعامل با تهران در حال شكل‌گيري است.
فواد حسين، وزير خارجه عراق هم روز جمعه در گفت‌وگويي با شبكه خبري الجزيره قطر به نياز منطقه براي كاهش تنش و ايجاد يك ساز وكار مشترك امنيتي اشاره كرد و گفت:«هدف سياست خارجي ما بهبود همكاري با كشورهاي كرانه خليج [فارس] است و قطعا نزديك شدن بيشتر به سعودي به اين هدف كمك مي‌كند.» او تاكيد كرد:«در خليج [فارس] به همكاري مشترك امنيتي نياز داريم.» او همچنين تاكيد كرد كه بغداد اجازه نمي‌دهد، دشمني‌ها و رقابت‌هاي خارجي بر روابط حسنه ايران و عراق تاثير بگذارد و تاكيد كرد:«ما به روابط خوب با همه كشورهاي همسايه از جمله ايران نياز داريم و اجازه نمي‌دهيم كه سياست‌هاي ديگران بر اين روابط حسنه تاثير بگذارد.»
اروپا اشتباهات دوران مذاكرات برجام را
در خاورميانه تكرار نكند
الدار ممدف، تحليلگر روابط بين‌الملل در يادداشتي براي وب‌سايت ريسپانسيبل استيت‌كرفت به رويكرد اروپا در قبال احتمال تغيير سياست‌هاي امريكا در مقابل ايران پرداخته و هشدار مي‌دهد كه اگر اروپا بخواهد دوباره مانند دوران مذاكرات برجام با احساس خلأ پشتيباني بي‌قيد و شرط امريكا از كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس دوباره به سياست پشتيباني بي‌قيد و شرط از ماجراجويي‌هاي نظامي سعودي بازگردد، وضعيت تنش مجددا در منطقه بدتر خواهد شد. ممدف مي‌نويسد:«اين ريسك وجود دارد كه اگر واشنگتن راهي براي گفت‌وگو با تهران پيدا كند، برخي كشورهاي اروپايي با مانع‌تراشي در مقابل اين گفت‌وگوها دنبال خودنمايي باشند. اين اقدام‌ها تكرار همان رخدادهايي است كه در دوران اوباما اتفاق افتاد. در مذاكراتي كه به برجام منتهي شد، فرانسوي‌ها به شكل واضحي تندرو و افراطي عمل مي‌كردند. فرانسه و بريتانيا همزمان تلاش مي‌كردند بر حس رهاشدگي پادشاهي‌هاي عربي خليج فارس از سوي اوباما سرمايه‌گذاري كنند. اين سرمايه‌گذاري باعث شد تا فروش تسليحاتي به كشورهايي همچون عربستان سعودي، قطر و امارات متحده عربي افزايش چشمگيري پيدا كند و همكاري با اين كشورها براي پيگيري سياست‌هاي مداخله جويانه در سوريه نسبت به امريكا بسيار بيشتر شود. تكرار چنين رويكردي چه با انگيزه‌هاي فرصت‌طلبي كوتاه‌مدت چه بر اساس تصور اشتباه خودمختاري راهبردي اروپا، مي‌تواند هم بر امنيت منطقه خليج فارس و هم روابط دو سوي اقيانوس اطلس تاثير منفي بگذارد. به جاي چنين رويكردي هم امريكا و هم متحدان اروپايي‌اش بايد براي بازيگران منطقه خليج فارس به وضوح روشن كند كه هيچ طرفي نمي‌تواند روي حمايت بي‌قيد و شرط آنها حساب باز كند. اينكه برخي از كشورها را متحدان ازلي- ابدي در نظر بگيريم و برخي كشورها را به سمت خصومت دائمي برانيم نه به منافع امريكا كمك مي‌كند و نه به منافع اروپا.»
نگراني سعودي از رويكرد بايدن
فيصل بن فرحان در گفت‌وگوي روز جمعه‌اش با العربيه با هدف جلب رضايت دولت‌هاي منتقد جنايات سعودي در جنگ يمن از تمايل رياض به پايان جنگ گفته و انصارالله يمن را به مانع‌تراشي در مقابل صلح متهم مي‌كند. فيصل بن فرحان در ادامه مدعي شد:«زيرا همه ما به دنبال توقف نهايي جنگ و آتش بس فراگير و پس از آن به آغاز فرآيند سياسي هستيم. مانع اصلي، ائتلاف نيست بلكه حوثي‌ها هستند و ما مي‌توانيم با دولت بايدن در اين ارتباط به شكل مثبت و خيلي خوب هماهنگ باشيم.» او همچنين وعده داده كه روابط دولت امريكا با رياض در دولت بايدن «بسيار خوب و نزديك» باشد. با اين حال جو بايدن وعده داده كه اقدام‌هاي ناقض حقوق بشر عربستان را پيگيري كند و مسوولان چنين اقداماتي را تنبيه كند.
از جمله اقدام‌هاي احتمالي دولت جديد امريكا، پيگيري پروند ترور جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي ساكن امريكاست. روزنامه واشنگتن‌پست گزارش داده كه سازمان سيا با درجه بالايي از اطمينان به اين نتيجه رسيده كه محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي كه يكي از متحدان نزديك دولت دونالد ترامپ رييس‌جمهور سابق امريكا بود دستور قتل جمال خاشقجي را صادر كرده بود. دولت ترامپ هرگز اين گزارش را به صورت عمومي منتشر نكرد. به گزارش پايگاه آكسيوس، تحقيقات سازمان ملل در سال 2019 ميلادي درباره مرگ خاشقجي نيز به اين نتيجه رسيد كه اين روزنامه‌نگار توسط ماموران محمد بن سلمان به قتل رسيده است. آوريل هينس كه روز چهارشنبه راي سنا را براي انتصاب به عنوان مدير اطلاعات ملي امريكا به دست آورد، در جلسه تاييد صلاحيتش متعهد شد تا اين گزارش را منتشر كند. آدام شف، رييس كميته اطلاعات مجلس نمايندگان امريكا در توييتي نوشت: قتل وحشيانه جمال خاشقجي در حقيقت حمله‌اي به حقوق بشر بود. اما دولت ترامپ به مدت يك سال از انتشار عمومي اين گزارش درباره مجرميت عربستان سعودي امتناع كرد. من از آوريل هينس مي‌خواهم تا اين گزارش را از حالت طبقه‌بندي خارج كند. بايد عدالت و پاسخگويي وجود داشته باشد.
در آستانه روي كار آمدن دولت جديد در امريكا كه قصد دارد رويكردي واقع‌گرايانه‌تري در مقابل پرونده حقوق بشري و سياست‌هاي منطقه‌اي عربستان داشته باشد، سران پادشاهي سعودي تلاش كرده‌اند پيام انعطاف‌پذيري و آمادگي براي صلح به واشنگتن ارسال كنند. به نوشته رسانه‌ها منطقه‌اي، دولت عربستان همزمان قصد دارد بعد از آشتي با قطر روابط خود را با تركيه نيز بهبود دهد. با اين حال سعودي‌ها در مورد ايران همچنان به اتهام‌زني و پافشاري بر سياست قهر پافشاري مي‌كنند و علنا از دولت امريكا مي‌خواهند تا به سياست فشار به ايران ادامه دهد و از بازگشت به ميز مذاكره با تهران خودداري كند.