درنگي بر پيوند قوالي و آيين عزاداري عاشورا
بال گشودن عرفان در آسمان سوگ
«قوالي» پلي ميان تصوف و تشيع است؛ ميان موسيقي و سوگواري. هنرمندان معاصر با استفاده از زبان هنر، پيام عاشورا را جهاني كرده‌اند و نشان داده‌اند كه مرثيه براي حسين(ع)، مي‌تواند در قالب‌هاي گوناگون فرهنگي نيز بازتاب يابد. در يادداشتي كه ايلنا در اين باره منتشر كرد، آمده است: قوالي يكي از گونه‌هاي موسيقي مذهبي و عرفاني است كه با ريشه‌هايي در تصوف، به عنوان وسيله‌اي براي انتقال پيام‌هاي معنوي، شور عرفاني و عشق الهي شناخته مي‌شود. اين سبك موسيقايي امروزه در پاكستان و هند اجرا مي‌شود و در ميان مسلمانان محبوبيت بسياري دارد.
هنري از قرن هشتم تاكنون
بر اساس اسناد تاريخي برخي از مورخان معتقدند قوالي در دوران حيات اميرخسرو دهلوي (شاعر و صوفي قرن هشتم) ابداع شده است. در واقع شيوه پرداختن او به موسيقي را ريشه قوالي مي‌دانند. هرچند برخي مي‌گويند قوالي با اسامي و شكل‌هاي ديگر پيش از دهلوي نيز وجود داشته است.
در ادامه پیران ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎﯼ چشتیه (يكي از سلسله‌هاي تصوف كه بيشتر در افغانستان و شبه‌قاره هند رواج داشته است) ﻭ ﺳﻬﺮﻭﺭﺩیه (يكي از طرق تصوف اهل سنت كه توسط ابوالنجيب سهروردي تأسيس شده است) به موسيقي قوالي علاقه‌مند شدند و ﺟﻨﺒﺶ چشتیه ﺳﻤﺎﻉ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﻮﺍﻟﯽ تبديل كرده است و تاثير معنوي آن تا به آنجا بوده كه ﺧﻮﺍﺟﻪ معین‌الدین ﭼﺸﺘﯽ (يكي از بزرگان سلسله چشتيه) ﺗﺤﺖ تاثیر اين نوع موسيقي از هوش مي‌رفته است.
آيا قوال بايد موسيقي بداند؟
قوالي در كل به مدح و ثناي امامان و ائمه مي‌پردازد اما با همراهي موسيقي و با اشراف خواننده بر مقوله آواز و آوازخواني و تحريرهاي حساب شده و بداهه. در ادامه اين خواننده است كه با اعتقاد قلبي و تكرر اذكار عرفاني مخاطبان را به شوري سماع‌گونه مي‌رساند. نوازنده نيز اهميتي كمتر از خواننده ندارد بايد به لحاظ قلبي و البته تكنيكي و اجرايي همپاي خواننده انرژي صرف نمايد. البته در اغلب مواقع خواننده براي همراهي بهتر و اجراي خوش‌ريتم‌تر خودش نوازندگي يكي از سازها را به عهده دارد.
پيوند تشيع و تصوف
اما نكته مهمي كه در رابطه با قوالي وجود دارد و همواره ناديده انگاشته شده اشتراك آنها در ميان تصوف و تشيع است. قوالي در مناسبت‌هاي مذهبي چون رمضان و ضربت خوردن امام علي(ع) تا شهادت اين حضرت، همچنين دهه اول ماه محرم قوالي در پاكستان و هند اجرا مي‌شود. معمولا دهه اول محرم را بايد نقطه اتحاد اهل تشيع و تصوف در كشورهايي چون هند و پاكستان دانست. البته بايد تاكيد كرد كه تشيع و تصوف همواره از گذشته در ايران مورد توجه و اهميت مفاخر و بزرگان دين و ادب پارسي بوده است.
آيا «قوالي» گونه‌اي موسيقايي است؟
نكته مهم ديگر اين است كه قوالي حدودا ۵۰۰ سال پيش از مذهب جدا شده و به يكي از گونه‌هاي موسيقي شرق آسيا تبديل شده است. به‌طور قطع يكي از هنرمنداني كه در اين تحول نقش بسزايي داشته نصرت فتحعلي‌خان است، زيرا در زمان حيات او بود كه موسيقي قوالي جنبه عمومي‌تر پيدا كرد و در عرصه بين‌المللي مورد توجه قرار گرفت. او يكي از چهره‌هاي بي‌بديل قوالي در قرن بيستم كه آثار بسياري در زمينه عشق الهي، مدح پيامبر و اهل بيت دارد.
قوالي همچنين، در دهه‌هاي اخير با موضوعات مذهبي شيعي، به ويژه واقعه كربلا و محرم نيز آميخته شده و هنرمنداني با زبان اردو، فارسي و پنجابي به خلق آثاري پرداخته‌اند كه سوگ حسيني را در قالب قوالي بيان مي‌كند.
هند و پاكستان، قطب‌هاي «قوالي»
در ميان شيعيان هند و پاكستان، قوالي‌هاي محرم به عنوان بخشي از مراسم سوگواري به حساب مي‌آيند.
اين آثار اغلب در مجالس عزاداري غيررسمي، حسينيه‌ها، يا حتي در فضاي رسانه‌اي مانند تلويزيون‌ها و پلتفرم‌هاي آنلاين پخش مي‌شوند. قوالي، با زبان موسيقي و عرفان، عاشورا را از قالب صرفا تاريخي خارج مي‌كند و به تجربه‌اي دروني و زنده بدل مي‌سازد. در كشور هند با وجود تعدد اديان و مذاهب و جمعيت بسيار زياد، «قوالي» همچنان هنري عرفاني محسوب مي‌شود كه حتي براي غير مسلمانان نيز قابل احترام است. در پاكستان نيز قوالي صدايي است از دل خانقاه‌ها، روضه‌ها و مراسم دراويش كه در ستايش خداوند، پيامبر اسلام، اهل بيت و اولياي خدا جاري مي‌شود. در پاكستان، قوالي فراتر از يك موسيقي مذهبي است؛ اين هنر تبديل به رسانه‌اي براي بيان عشق، سوگ، عرفان و حتي مسائل اجتماعي شده است. بسياري از هنرمندان پاكستاني با بهره‌گيري از قوالي، آن را به صحنه‌هاي بين‌المللي نيز رسانده‌اند.
جنسيت در موسيقي قوالي
نكته جالب موسيقي قوالي اين است كه جنسيت در آن مطرح نيست و اينگونه قديمي توسط خوانندگان زن نيز مورد توجه بوده و هست، تا آنجا كه برخي از بزرگان عرصه قوالي زن هستند. عابده پروين يكي از خوانندگان مطرح قوالي است كه اهل پاكستان است و او را ملكه قوالي جهان لقب داده‌اند.
پيوند قوالي و سوگ عاشورا
قوالي‌هاي محرم، تركيبي از نوحه‌سرايي و موسيقي عرفاني هستند كه اغلب با اشعاري درباره مصائب امام حسين، حضرت علي‌اكبر، حضرت عباس و ديگر شهداي كربلا همراه است. در اين قوالي‌ها، مضامين عاطفي، حماسي و عرفاني در كنار هم قرار مي‌گيرند و فضايي از سوگواري معنوي را پديد مي‌آورند كه شنونده را به درك عميق‌تري از مظلوميت عاشورا مي‌رساند.
ويژگي‌هاي موسيقايي قوالي محرم
ريتم تكرارشونده و كوبنده: كه فضايي از بي‌خويشي معنوي ايجاد مي‌كند. شعر اردو، فارسي و عربي: مضامين اغلب شامل مدح، مصيبت و حماسه عاشوراست. اجراي گروهي: همراه با همخواني و هم‌نوازي، كه به انتقال شور جمعي كمك مي‌كند. سازها: ساز اصلي هارمونيوم و طبله است، كه حس سوگواري و عرفان را تشديد مي‌كنند.
هنرمندان برجسته قوالي محرم
علاوه بر نصرت فاتح علي‌خان كه او را به نوعي مبدع و مولف قوالي امروزي مي‌دانند، افراد ديگري طي اين سال‌ها پرچم اينگونه مذهبي، موسيقايي را بالا نگاه داشته‌اند. فيض علي فيض از نسل بعدي قوالان پاكستاني است كه هم در سبك سنتي و هم در تلفيق قوالي با موسيقي جهاني شناخته شده است. او چندين اجراي ويژه محرم دارد. او در برخي از آثار خود نيز به واقعه كربلا پرداخته است. عابد پرويز هرچند بيشتر به عنوان خواننده موسيقي صوفيانه شناخته مي‌شود، اما در برخي اجراهايش به واقعه كربلا اشاره كرده و مضامين آن را در قوال‌هاي خود گنجانده است. برادران صابري از نام‌آورترين گروه‌هاي قوالي هستند كه اجراهاي زيادي درباره اهل بيت و رويدادهاي عاشورا دارند.