عاشورا در آيينه فرهنگ ايراني
عرفان حكمتي| در ميان رخدادهاي تاريخي و ديني جهان اسلام، واقعه عاشورا جايگاهي يگانه و بي‌بديل دارد؛ نه تنها از جهت اهميت تاريخي آن، بلكه از نظر تاثيرات گسترده‌اش بر وجدان، حافظه جمعي، هنر، سياست و حيات فرهنگي جوامع شيعي.
كتاب «رويكردهاي ايراني به واقعه عاشورا» نوشته علي مهجور، تلاشي جسورانه و انديشيده براي تحليل اين رخداد از منظر پديدارشناسي فرهنگي است؛ تلاشي كه سعي دارد از چارچوب‌هاي صرفا تاريخي، اعتقادي يا سياسي عبور كند و به لايه‌هاي ژرف‌تر معناشناختي و فرهنگي عاشورا در بستر ايران دست يابد.
درحالي كه بخش قابل‌توجهي از آثار موجود درباره عاشورا، رويكردي تاريخي يا روايتي دارند -يا در مواردي دغدغه اثبات، دفاع يا تبليغ يك نگاه مذهبي خاص را دنبال مي‌كنند- علي مهجور با اتخاذ رويكردي پديدارشناسانه، به دنبال آن است كه واكنش‌هاي فرهنگي جامعه ايراني نسبت به عاشورا را بفهمد، صورت‌بندي و از آن منظر، ساز و كارهاي شكل‌گيري اين معنا را بررسي كند. اين كتاب، از اين جهت حائزاهميت است كه نه در پي اثبات صدق يا كذب يك واقعه است و نه درصدد داوري اخلاقي يا الهياتي، بلكه دغدغه اصلي آن، فهم «نحوه حضور عاشورا در ذهن و زبان ايرانيان» است. مهجور در اين كتاب، با دقت و وسواس علمي، ابتدا مفاهيم بنيادي و ابزارهاي نظري پژوهش خود را تبيين مي‌كند. اصطلاحاتي مانند اسطوره، عاطفه، عرفان، آيين و نسبت آنها با حافظه فرهنگي، در بخشي مقدماتي و بنيادي تشريح مي‌شوند. اين نگاه مفهومي، به نويسنده امكان مي‌دهد تا تحليل خود را نه بر پايه قضاوت‌هاي بيروني بلكه بر پايه دريافت دروني سوژه‌هاي فرهنگي استوار سازد.
يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي كتاب، توجه به ساحت‌هاي گوناگون مواجهه فرهنگي با عاشورا است. در اينجا عاشورا نه يك رويداد تك‌بعدي، بلكه پديده‌اي چندلايه و پيچيده است كه ايرانيان در هر دوره‌اي با قرائتي خاص، معنا و عاطفه‌اي متفاوت بدان بخشيده‌اند. اينجا است كه عاشورا به‌مثابه يك اسطوره فرهنگي، جايگاه خود را فراتر از يك رويداد تاريخي تثبيت مي‌كند. از اين منظر، عاشورا هم يك امر تاريخي است و هم يك تجربه زيسته و باززيسته فرهنگي؛ چيزي كه در زبان، آيين، اشكال عزاداري، روايت‌هاي عاميانه و حتي كنش‌هاي سياسي ايرانيان رخنه كرده و تداوم يافته است.
نويسنده با بهره‌گيري از منابع گسترده و روش تحليلي دقيق، به بررسي وجوه گوناگون عاشورا در حافظه و فرهنگ ايراني مي‌پردازد. از منظر اسطوره‌اي، عاشورا نماد تقابل حق و باطل، روشنايي و تاريكي، وفاداري و خيانت است. از منظر عاطفي، محل فوران درد، اشك، همدردي، فرياد و فاجعه است. از منظر عرفاني، رمز فداكاري در راه حق و تجربه فنا في‌الله است و از منظر آييني، زنجيره‌اي از مناسك و نمادهايي است كه در قالب عزاداري، تعزيه، نذري، سينه‌زني و غيره نمود يافته‌اند. در تمام اين ابعاد، نگاه نويسنده، نگاهي جامعه‌شناسانه يا توصيفي صرف نيست، بلكه نگاهي پديدارشناسانه است؛ يعني تلاشي براي فهم تجربه زيسته سوژه‌ها، بدون تقليل آنها به الگوهاي بيروني يا قالب‌هاي نظري پيشيني. او به درستي مي‌كوشد كه اين تجربه‌ها را در زمينه تاريخي و فرهنگي آنها درك كند، بدون اينكه وارد قضاوت ارزشي شود. چنين نگاهي به ويژه در حوزه‌اي چون عاشورا، كه با احساسات عميق مذهبي و تاريخي درآميخته، بسيار دشوار و در عين حال ضروري است.
آنچه اين كتاب را از آثار مشابه متمايز مي‌كند، انسجام روشي، ژرفاي نظري و پرهيز از كلي‌گويي است. او نه تنها چارچوب نظري روشني ارايه مي‌دهد، بلكه با تحليل دقيق مصاديق فرهنگي، نشان مي‌دهد كه چگونه عاشورا در فرهنگ ايراني از يك رخداد تاريخي، به يك ساختار معنابخش جمعي بدل شده است. اين معنابخشي البته يكسان و همگن نيست؛ در طول زمان، با توجه به زمينه‌هاي اجتماعي، سياسي، مذهبي و حتي زيبايي‌شناختي دگرگون شده و روايت‌هاي گوناگوني از آن زاده شده‌اند.
يكي از ديگر نكات قابل‌توجه كتاب، تحليل تفكيك‌پذيري و تركيب‌پذيري اين روايت‌هاست. براي مثال، در نگاه عاطفي به عاشورا، عنصر «رنج» برجسته درحالي كه در روايت عرفاني، «شهادت» به مثابه اوج وصال با حق تفسير مي‌شود. اين دو نگاه ممكن است در تضاد ظاهر شوند، اما نويسنده اين كتاب به ما نشان مي‌دهد كه چگونه در فرهنگ ايراني، اين لايه‌ها با يكديگر درهم‌تنيده شده‌اند و در پاره‌اي مواقع، حتي يكديگر را تقويت مي‌كنند. بنابراين، در نگاه او، عاشورا نه يك حقيقت ثابت، بلكه يك افق معنايي سيال است كه جامعه ايراني در نسبت با تحولات دروني و بيروني خود، بارها آن را بازتوليد كرده است. كتاب «رويكردهاي ايراني به واقعه عاشورا» تنها براي پژوهشگران حوزه دين يا فرهنگ نيست؛ بلكه براي هر كسي كه دغدغه فهم رابطه فرهنگ ايراني با تاريخ و دين دارد، خواندني و سودمند است. خاصه آنكه اين كتاب در فضايي منتشر شده كه گفت‌وگوي علمي درباره دين، اغلب گرفتار دوقطبي‌هاي ساده‌انگارانه ميان نفي و اثبات، يا سنت و تجدد مي‌شود. در چنين زمينه‌اي، صداي تأمل‌برانگيز و تحليلي مهجور، گامي ارزشمند در جهت گشودن افق‌هاي تازه در فهم نسبت ايرانيان و عاشورا است.
در مجموع، كتاب «رويكردهاي ايراني به واقعه عاشورا»، با وفاداري به روش علمي، احترام به عواطف ديني و تلاش براي گشودن ساحت‌هاي كمتر ديده‌شده از يك پديده عظيم فرهنگي، نمونه‌اي درخشان از پيوند ميان پژوهش آكادميك و حساسيت فرهنگي است. اين كتاب، نه تنها شناختي نو از عاشورا در ايران به دست مي‌دهد، بلكه الگويي براي مطالعه ساير پديده‌هاي ديني و تاريخي در بستر فرهنگ ملي نيز فراهم مي‌آورد.
«رويكردهاي ايراني به واقعه عاشورا»، نوشته علي مهجور استاد فلسفه اخلاق دانشگاه اديان و مذاهب است كه 426 صفحه منتشر شده است.