كاهش كشفيات ترياك، صنعت داروسازي را به دردسر انداخت
چاره كدام است؟ واردات ترياك يا كشت خشخاش؟
دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر: وزارت بهداشت درخواست ماده اوليه براي توليد دارو دارد
منبع آگاه در سازمان غذا و دارو به «اعتماد» خبر داد: براي توليد دارو هر سال به 500 تن ترياك خام نياز داريم
بنفشه سام گيس
بررسي‌هاي «اعتماد» بر گزارش‌هاي سالانه پليس مبارزه با مواد مخدر و ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان داد كه براي چهارمين سال پياپي، كشفيات مخدرها (ترياك، مرفين و هرويين) در كشور كاهش يافته و از بالاي هزار تن در سال 1399 به كمتر از 375 تن در سال 1403 رسيده است. اين كاهش، اين طور كه دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر مي‌گويد، حالا به يك خطر جدي براي صنعت داروسازي و توليدكنندگان داروهاي مخدر كشور تبديل شده است. حسين ذوالفقاري؛ نماينده رييس‌جمهور و دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر، ديروز در اولين نشست خبري خود با خبرنگاران، اعلام كرد: «با مشكل تامين نيازهاي دارويي كشور مواجه شده‌ايم چون در چند دهه اخير، عمده مواد اوليه مورد نياز شركت‌هاي دارويي از محل كشفيات ترياك و بخشي هم از طريق واردات تامين مي‌شده ولي به دليل تغيير رويكرد در كشور همسايه (از بابت كاهش كشت خشخاش و توليد ترياك) پارسال گزارش نيروي انتظامي و پليس مبارزه با مواد مخدر و وزارت اطلاعات و سپاه، حاكي از افزايش كشف شيشه و مواد روانگردان و كاهش شديد كشفيات ترياك بود به گونه‌اي كه ميزان كشفيات ترياك به يك چهارم كاهش داشته. علاوه بر اينكه ميزان خلوص همين ترياك مكشوفه به‌شدت كاهش داشته و ظرف 8 سال اخير، از خلوص 26 درصدي به خلوص 11 درصدي رسيده است. حالا وزارت بهداشت به‌طور رسمي به ما اعلام كرده كه بايد براي تامين ماده اوليه مورد نياز شركت‌هاي دارويي و توليد داروهاي مخدر تصميم‌گيري كنيم وگرنه، سلامت مردم به خطر مي‌افتد.»
آمارهاي پليس مبارزه با مواد مخدر و ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان مي‌دهد كه كاهش كشفيات ترياك، هرويين و مرفين از ابتداي سال 1400 تا پايان 1403 در مقايسه با سال‌هاي پيش از آن و حداقل از ابتداي دهه 1390، بي‌سابقه بوده چرا كه از ابتداي دهه 1390، اعداد رسمي نشان‌دهنده رشد كشفيات مخدرها و مواد روانگردان و محرك بود ولي آنچه از مقايسه آمارهاي 4 سال اخير مي‌توان دريافت، اين است كه در مقابل كاهش كشفيات ترياك، مرفين و هرويين، كشفيات شيشه و كانابيس، هر سال حجيم‌تر از سال قبل شده اگرچه در حدي نيست كه در آمار نهايي كشفيات، تاثير محسوسي به جا بگذارد. سال 1400 كمي بيش از هزار تن انواع مواد (ترياك، هرويين، مرفين، حشيش، شيشه، سوخته و شيره) در كشور كشف شد كه اين عدد در سال 1401 به 697 تن، در سال 1402 به 612 تن و در سال 1403 به 372 تن كاهش يافت و ميزان كشفيات پارسال، پايين‌ترين رقم كشف در فاصله سال 1390 تا پايان سال 1403 است. در اين آمار 4 ساله، مشهودترين تغيير كاهشي، مربوط به ترياك كشف شده است چنان‌كه ميزان ترياك مكشوفه از مبدا افغانستان در سال 1400 حدود 750 تن بوده و در سال 1401 به 509 تن، در سال 1402 به 404 تن و پارسال به 209 تن رسيده كه اين عدد هم از سال 1390 تاكنون هيچ مشابهي ندارد.
يك منبع آگاه در وزارت بهداشت به «اعتماد» مي‌گويد كه براي توليد داروهاي مخدر در كشور، سالانه به 500 تن ترياك خالص به عنوان ماده اوليه نياز داريم و كاهش پياپي كشفيات ترياك، اگرچه كه هنوز آسيبي به ذخاير استراتژيك داروهاي مخدر وارد نكرده اما افزايش دفعات موجود نبودن ترياك مورد نياز كارخانه‌ها و كاهش قابل توجه ذخاير ترياك خام، مسوولان سازمان غذا و دارو را به نامه‌نگاري با ستاد مبارزه با مواد مخدر براي تامين ماده اوليه مورد نياز اين داروها واداشته است. به گفته اين منبع آگاه، مسوولان سازمان غذا و دارو، ابتداي امسال در نامه‌اي به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام كرده‌اند كه براي سال جاري هم در تامين ترياك مورد نياز كارخانه‌هاي توليد داروهاي مخدر مشكلي نداشتند و سهميه كارخانه‌ها را از ذخاير ترياك خالص باقي مانده تامين كرده‌اند اما براي سال آينده، توليد اين گروه از داروها، غير ممكن يا دچار مشكل جدي مي‌شود مگر اينكه ستاد مبارزه با مواد مخدر از همين حالا مجوز كشت خشخاش بدهد يا هرچه سريع‌تر براي واردات ترياك مورد نياز كارخانه‌هاي دارويي اقدام كند.
اين منبع آگاه به «اعتماد» مي‌گويد: «ستاد مبارزه با مواد مخدر، ابتدا بايد اعلام كند كه كاهش كشفيات ترياك دقيقا به چه ميزان بوده و اين كاهش چه تأثيري بر سهم تخصيص يافته به وزارت بهداشت داشته است چون تاكنون اطلاعات دقيقي از اين موضوع به سازمان غذا و دارو ارايه نشده است. ما از ستاد مبارزه با مواد مخدر انتظار داريم به صورت رسمي و دقيق اعلام كنند كه چه ميزان كاهش رخ داده و اين كاهش، چه بخشي از نياز سالانه كشور به مواد اوليه داروهاي مخدر را تحت تأثير قرار داده است. ماده اوليه توليد داروهايي همچون متادون، مرفين و پتيدين، ترياك خام يا مشتقات آن است. اين داروها براي تسكين دردهاي شديد به كار مي‌رود اما براي درمان وابستگي به مواد هم استفاده مي‌شود. حالا كه با كاهش كشفيات ترياك مواجه شده‌ايم، تنها دو راه براي تامين ماده موثره و اوليه كارخانه‌هاي توليد داروهاي مخدر وجود دارد؛ يا ستاد مبارزه با مواد مخدر بايد براي كشت قانوني خشخاش و استفاده از ترياك در صنعت داروسازي مجوز صادر كند، يا امكان واردات اين مواد اوليه از منابع بين‌المللي معتبر فراهم شود. در غير اين صورت، با ادامه روند فعلي، زنجيره تأمين اين داروها دچار اختلال شده و بيماران نيازمند دچار آسيب جدي خواهند شد. البته طبق ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر، كشت خشخاش براي مصارف پزشكي و دارويي و با درخواست وزارت بهداشت و تحت نظر وزارت جهاد كشاورزي و با نظارت ستاد مبارزه با موادمخدر، مجاز است. بنابراين از نظر قانوني مشكلي در اين زمينه نداريم اما در شرايط فعلي، كشت خشخاش هم چاره فوري نيست چون به دست آمدن ترياك، طولاني و زمان‌بر است ولي ما به همين راه هم راضي شده‌ايم و در مكاتبه‌اي كه ابتداي امسال با ستاد مبارزه با مواد مخدر داشتيم، اعلام كرديم كه بسيار ضروري است كه از همين حالا، هر زميني با هر وسعتي در هر منطقه‌اي در نظر بگيرند و امنيت كشت را تامين كنند و حتي مسوول و مجري كشت را هم مشخص كنند و ما هم بر نوع خشخاش كشت شده، بابت ميزان مرفين مورد نياز توليد دارو، نظارت داشته باشيم. واردات، راه‌حل سريع‌تري است چرا كه به محض صدور مجوز، شركت‌هاي دارويي و واردكننده، پروفرم خود را ارايه مي‌دهند و روند واردات آغاز مي‌شود.»
اين منبع آگاه به «اعتماد» مي‌گويد كه در حال حاضر 4 كارخانه دارويي، توليدكنندگان عمده و اصلي و متخصص توليد ماده اوليه و داروهاي مخدرند كه ترياك خام را بعد از فرآوري و استحصال مشتقات، به خطوط توليد مي‌فرستند و مقداري از ماده اوليه توليد شده را به كارخانه‌هاي متفرقه هم مي‌فروشند.
داروهاي مخدر، گروهي از داروهاست كه براي تسكين درد و برخي التهابات جسمي تجويز مي‌شود. كدئين، هيدروكدون، هيدرومورفون، مپريدين، مرفين، بوپرونورفين، پتيدين، ترامادول، نوسكاپين، متادون، اكسي‌كدون و نالوكسان، برخي از شناخته شده‌ترين داروهاي مخدرند كه به شكل قرص، ويال تزريقي يا شربت مصرف مي‌شوند و برخي از اين داروها، براي تسكين بيمار، نقش و تاثير حياتي دارند.
راهكاري كه اين منبع آگاه در وزارت بهداشت، پيش روي ستاد مبارزه با مواد مخدر قرار داد، نكته‌اي بود كه دبيركل ستاد هم از آن استقبال كرد. ذوالفقاري ديروز گفت كه ايران از 8 دهه قبل و با امضاي پروتكل 1953، در گروه 7 كشور مجاز به كشت خشخاش و مصرف ترياك براي صنعت دارو بوده و در راستاي تعهد به اين پروتكل جهاني، در دهه 1350 هم، خشخاش براي مصارف دارويي در داخل كشور كشت مي‌شده ولي بعد از سال 1357، كشت خشخاش با مصوبه شوراي انقلاب ممنوع شده و ايران به صورت داوطلبانه از حق قانوني خود براي كشت خشخاش صرفنظر كرده است. پروتكل مورد اشاره دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر، معاهده‌اي شامل 5 فصل است كه 23 ژوئن 1953 میلادی با هدف محدود كردن كشت خشخاش و توليد و تجارت غيرقانوني ترياك به امضاي كشورهاي عضو ملل متحد رسيد و طبق اين معاهده، علاوه بر آنكه مصرف ترياك بايد تحت نظارت دولت‌ها قرار مي‌گرفت تا از قاچاق و تجارت غيرقانوني آن جلوگيري شود، استفاده از ترياك، صرفا براي مصارف پزشكي و علمي مجاز شد. طبق اين معاهده، كشورهاي بلغارستان، يونان، هند، ايران، تركيه، اتحاد جماهير شوروي (سابق) و يوگسلاوي (سابق) مي‌توانستند با شرايط خاص و تحت نظارت و طبق مجوزهاي بين‌المللي، با مقادير محدود و معين، كشت خشخاش و توليد ترياك داشته باشند و همچنين در اين كشورها، به شرط نظارت دولت‌ها، استفاده از ترياك توقيف شده براي مصارف پزشكي و علمي مجاز بود.
حالا با گذشت 72 سال از امضاي اين معاهده، ايران قصد دارد از حق قانوني خود استفاده كند آن هم به يك دليل مهم؛ كشور افغانستان كه از 4 دهه قبل به اين سو، كانون توليد و تجارت مواد مخدر جهان بوده، ظرف 3سال اخير و به دنبال تصرف اين كشور توسط نسل جديد طالبان، تصميم به كاهش كشت خشخاش و كاستن از ميزان توليد ترياك گرفته است. فروردين 1401 و حدود 8 ماه بعد از سقوط دولت اشرف غني و تصرف افغانستان توسط طالبان، هبت‌الله آخوندزاده كه سومين رهبر امارت اسلامي طي سه دهه اخير است، با صدور فرماني هرگونه تجارت مواد را ممنوع و غيرقانوني اعلام كرد. به دنبال صدور اين فرمان، كشت خشخاش در تمام ولايات افغانستان غير از ولايت بدخشان در شمال شرق كشور و در مجاورت مرز تاجيكستان، كاهش قابل توجهی داشته و به دنبال كاهش كشت، توليد ترياك هم به پايين‌ترين ميزان طي سه دهه اخير رسيد. در حالي كه همسايگان افغانستان و امريكا و اتحاديه اروپا، اين فرمان و كاهش كشت و توليد متعاقب آن را، نيرنگ طالبان براي كسب مقوليت جهاني مي‌دانستند، اتفاق ديگري در بازارهاي جهاني رقم خورد؛ حدود دو سال بعد از اجراي فرمان هبت‌الله و به دنبال توقف كشت خشخاش، قيمت هر كيلو ترياك در بازارهاي افغانستان 10 برابر گران شد و از 75 دلار به 750 دلار رسيد كه اين ميزان افزايش قيمت، از سوي مقامات سازمان ملل متحد به يك ركوردشكني در تاريخ توليد ترياك افغانستان تعبير شد. علاوه بر اين، طالبان كه مدعي مبارزه با تجارت انواع مواد بود، هيچگاه درباره دليل تداوم قاچاق شيشه از مبدا افغانستان به همسايگان شرقي و شمالي جواب نداد بلكه در واكنش به اعتراضات نشست‌هاي بين‌المللي و منطقه‌اي، استمرار توليد شيشه در آزمايشگاه‌هاي كشورش را غيرواقعي دانست. نمايندگان ايران هم وقتي در نشست‌هاي منطقه‌اي، ادعاي طالبان درباره مبارزه با تجارت ترياك و هرويين را زير سوال بردند و آمار كشفيات مخدرها و مواد روانگردان در خاك ايران را گواه بي‌اثر بودن فرمان سركرده طالبان دانستند، طالب‌ها مدعي شدند آنچه به ايران مي‌رسد، توليد تازه نيست بلكه موجودي كهنه انبارهاي افغانستان است. تا چند ماه قبل، اين فرض خام مطرح بود كه فرمان سركرده طالبان براي ممنوعيت تجارت مواد مخدر، حتي مي‌توانسته با اين هدف باشد كه انبارهاي هميشه لبريز از ترياك اين كشور، از موجودي كهنه خالي شود. اين فرض، با گزارشي كه 4 ماه قبل منتشر شد، به واقعيت رسيد. گزارشگر اينديپندنت، در ماه مه 2025 در گفت‌وگو با منابع محلي مطلع شد كه در ولايات شمال، غرب و جنوب غرب افغانستان، كشت خشخاش، توليد ترياك و شيشه همچنان برقرار است و كشاورزان اين مناطق، با استفاده از نفوذ قبايل يا از طريق پرداخت رشوه و حق‌السكوت، مشغول به درآمدزايي از كشت خشخاش و تجارت ترياك هستند. سند سازمان ملل درباره افزايش وسعت زمين‌هاي زيركشت خشخاش افغانستان از 10 هزار هكتار به بيش از 12 هزار هكتار در فاصله سال 2023 تا 2024، گواه ديگري بود كه ادعاي طالبان درباره توقف تجارت مواد را زير سوال برد.
حالا يك سوال مطرح است. ايران، بازار پررونقي براي مواد افغانستان بوده و هست. 4 دهه تردد كاروان‌هاي مواد افغانستان در خاك ايران، امنيت خاطري براي گردانندگان اتاق فكر تجارت مواد در افغانستان ايجاد كرده است. حالا كه معلوم شده ترفند طالبان براي توقف موقت تجارت ترياك، نه به واسطه دلسوزي براي جان جوانان جهان بلكه به جهت انبارگرداني ذخاير قديمي بوده، اگر ايران با توسل به قوانين قديمي، به جايگاه توليدكننده ترياك بازگردد و نياز دارويي خود را هم از واردات مجاز تامين كند، واكنش گروهك تروريستي طالبان در قبال از دست رفتن بخش مهمي از اين بازار پررونق چه خواهد بود؟