شعله‌ور شدن يك رويارويي ژئوپليتيك در شمالِ ايران

روز جمعه، رهبران ارمنستان و آذربايجان به ميزباني دونالد ترامپ در كاخ سفيد، بيانيه‌هاي مشتركي را امضا كردند كه ظاهرا قرار است به دهه‌ها درگيري پايان دهد و راه را براي ايجاد يك كريدور ترانزيتي در منطقه قفقاز جنوبي هموار ‌كند. بخش طنز ماجر اينجاست: كريدوري كه از جنوب ارمنستان و درست از شمال مرز ايران عبور خواهد كرد، «كريدور ترامپ براي صلح و رفاه بين‌الملليTRIPP» نامگذاري شد! در نوشتار پيش رو، از پيشينه اين مناقشه طولاني ‌مدت و پيامدهاي احتمالي كريدور جديد ترانزيتي خواهيم نوشت. 
چهار دهه درگيري| پيش از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي در سال ۱۹۹۱، آذربايجان و ارمنستان، دو كشور كوچك در منطقه قفقاز جنوبي، دشمنان سرسخت يكديگر بودند. مردم آذربايجان از نظر قوميت ترك‌تبارند و عمدتا پيرو مذهب شيعه. ارمني‌ها نيز از اقوام هند و اروپايي هستند كه اكثريت قريب به اتفاق آنها مسيحي هستند. در طول چهار دهه گذشته، اين دو جمهوري سابق شوروي، دو جنگ بزرگ و درگيري‌هاي متعددي را بر سر منطقه كوهستاني «قره‌باغ» تجربه كرده‌اند. اگر چه قره‌باغ از نظر بين‌المللي بخشي از آذربايجان شناخته مي‌شود، اما تا همين اواخر اكثريت جمعيت آن را ارمني‌تبارها تشكيل مي‌دادند. در اين ميان پس از جنگي كه از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴ به طول انجاميد، ارمنستان اين منطقه را از آذربايجان (كه مورد حمايت تركيه بود) تصرف كرد و باعث اخراج ساكنان آذري‌تبار آن شد؛ ارمنستان تا سال ۲۰۲۰ كنترل قره‌باغ را در دست داشت تا اينكه آذربايجان باز هم با حمايت تركيه، بيشتر اين منطقه را در «جنگ دوم قره‌باغ» بازپس گرفت. اين جنگ شش ‌هفته‌اي كه هزاران سرباز از دو طرف، در آن كشته شدند، با آتش‌بسي كه روسيه ميانجيگري آن را بر عهده داشت، پايان يافت. پس از آن، در سال ۲۰۲۳، آذربايجان يك عمليات ۲۴ ساعته را آغاز كرد كه منجر به تسلط كامل اين كشور بر قره‌باغ شد و موجي از مهاجرت ارمني‌تبارها از اين منطقه به ارمنستان را در پي داشت. از آن زمان، دو كشور در تلاش بوده‌اند تا به يك توافق نهايي، براي پايان دايمي خصومت‌ها و تعيين مرز مشترك خود، دست يابند. در همين رابطه، فروردين ماه، ارمنستان و آذربايجان اعلام كردند كه بر متن يك توافق صلح احتمالي به توافق رسيده‌اند؛ با اين حال، باكو از امضاي هرگونه توافقي تا زماني كه ارمنستان قانون اساسي خود را تغيير دهد و بندهاي مربوط به اتحاد با قره‌باغ را حذف كند، خودداري كرده است.  حيات‌ خلوت روسيه| به‌رغم رقابت تاريخي، هر دو كشور ارمنستان و آذربايجان تا همين اواخر روابط خوبي با روسيه داشته‌اند. روسيه كه با آذربايجان 340 كيلومتر مرز مشترك دارد، بارها ميان اين دو رقيب منطقه‌اي ميانجيگري كرده است. علاوه بر اين، هر دو كشور عضو «جامعه كشورهاي مستقل مشترك‌المنافع CIS» هستند؛ يك اتحاديه منطقه‌اي تحت رهبري مسكو كه متشكل از ۹ جمهوري شوروي سابق است. ارمنستان همچنين عضو قديمي «سازمان پيمان امنيت جمعي CSTO» است؛ يك اتحاديه امنيتي، شامل شش‌كشور و باز هم تحت رهبري روسيه. مسكو همچنين يك پايگاه نظامي بزرگ در «گيومري» ارمنستان دارد. ارمنستان عضو «اتحاديه اقتصادي اوراسيا EAEU» نيز هست؛ يك اتحاديه اقتصادي متشكل از پنج كشور اوراسيايي، از جمله روسيه كه ايروان با آن روابط تجاري قابل توجهي دارد. برخلاف ارمنستان، آذربايجان عضو هيچ ‌يك از اتحاديه‌هاي CSTO يا EAEU نيست. جالب اينكه، در اوايل سال ۲۰۲۲، تنها دو روز قبل از حمله روسيه به شرق اوكراين، مسكو و باكو يك توافق سياسي- نظامي امضا كردند كه به گفته «الهام علي‌اف»، رييس‌جمهور آذربايجان، روابط دو جانبه را به «سطح يك اتحاد» ارتقا داد.  گرايش ارمنستان به غرب| به‌رغم وابستگي‌هاي طولاني ‌مدت به روسيه، هر دو كشور ارمنستان و آذربايجان اخيرا گام‌هايي برداشته‌اند كه نشان‌دهنده تمايل آنها براي خروج از مدار مسكو است. به عنوان نمونه در سال ۲۰۲۴، ارمنستان مشاركت خود در CSTO را به حالت تعليق درآورد؛ چراكه به ادعاي اين كشور، اين سازمان در جريان تهاجم آذربايجان در سال ۲۰۲۳، به ارمنستان كمك نكرده بود...ادعايي كه مسكو آن را رد مي‌كند. در بهمن 1403 هم، ايروان يك توافق مشاركت استراتژيك با واشنگتن امضا كرد كه وزير خارجه ارمنستان در پستي توييتري، آن را «ضروري براي حركت در چشم‌انداز پيچيده ژئوپليتيك» خواند. دو ماه بعد، پارلمان ارمنستان لايحه‌اي را تصويب كرد كه راه را براي پيوستن احتمالي به اتحاديه اروپا هموار مي‌كند؛ موضوعي كه مسكو آن را با عضويت فعلي ارمنستان در EAEU ناسازگار دانسته است. با اين حال، اين تغييرات سياستي، بدون چالش نبوده‌اند و منتقدان داخلي نيكول پاشينيان، با موضع تمايل نخست‌وزير به غرب مخالفند و او را به دادن امتيازات سرزميني غيرقابل قبول به آذربايجان متهم مي‌كنند. در همين رابطه، تابستانِ سال گذشته، ايروان شاهد چند روز تظاهرات عليه پاشينيان بود كه توسط يك اسقف مسيحي سرشناس رهبري مي‌شد؛ او و هوادارانش خواستار استعفاي نخست‌وزير بودند. البته ماه گذشته، اين اسقف به اتهام توطئه براي كودتا عليه دولت پاشينيان دستگير شد كه واكنش خشمگينانه كليساي پرنفوذ «آپوستوليك ارمنستان» را در پي داشت. به هر حال، پاشينيان كه محبوبيت او از زمان به قدرت رسيدن در سال ۲۰۱۸ كاهش يافته است، سال آينده در انتخابات پارلماني با رقباي سرسختي روبه‌رو خواهد بود.  تيرگي روابط باكو و مسكو| روابط روسيه و آذربايجان نيز از دسامبر گذشته، زماني كه يك هواپيماي مسافربري آذربايجاني در مسير باكو به «گروزني» در روسيه سقوط كرد، تيره شده است. باكو اصرار دارد كه اين هواپيما (هر چند به صورت تصادفي) توسط آتش پدافند هوايي روسيه مورد اصابت قرار گرفته و سقوط كرده است. اين حادثه منجر به كشته شدن ۳۸ نفر از سرنشينان شد. اگرچه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه، از اين «حادثه غم‌انگيز» ابراز تاسف كرده، اما از پذيرش مسووليت خودداري كرده؛ موضوعي كه باعث نااميدي باكو شده است. در اين ميان، روابط ماه گذشته وخيم‌تر هم شد؛ زماني كه چند تبعه روس از جمله دو خبرنگار «اسپوتنيك» در آذربايجان به اتهامات مختلف دستگير شدند. اين اقدام به عنوان تلافي براي دستگيري گروهي از آذري‌تبارها در شهر «يكاترينبورگ» روسيه به اتهام مشاركت در جرايم سازمان‌يافته قلمداد شد. در پاسخ به اين دستگيري‌ها، باكو اقدامات تلافي‌جويانه ديگري از جمله لغو رويدادهاي فرهنگي روسيه در اين كشور را انجام داده است. در نهايت و به عنوان نشانه ديگري از تنش ديپلماتيك، باكو از فرستادن نماينده به نشست «شوراي اقتصادي CIS» كه در مسكو برگزار شد، خودداري كرد. روز بعد، علي‌اف بار ديگر خواستار پذيرش مسووليت روسيه در سقوط هواپيماي آذربايجاني شد؛ او به خبرنگاران گفت: «ما دقيقا مي‌دانيم چه اتفاقي افتاده و مي‌توانيم آن را ثابت كنيم.» پس از آن علي‌اف با اضافه كردن اين جمله كه «اوكراين هرگز نبايد اشغال را بپذيرد»، پيام ديگري به مسكو فرستاد. كريدور زنگزور| ايجاد يك كريدور ترانزيتي براي اتصال آذربايجان به «نخجوان» از طريق استان «سيونيك» در جنوب ارمنستان، در پنج سال گذشته به ‌صورت متناوب مطرح شده است. اين طرح براي اولين‌بار توسط تركيه و آذربايجان پس از جنگ دوم قره‌باغ با عنوان «كريدور زنگزور» مطرح شد. در اين ميان، تركيه كه 16 كيلومتر مرز مشترك با نخجوان دارد، اين كريدور را راهي براي گسترش نفوذ خود به شرق و ايجاد يك پل زميني به آذربايجان و سپس درياي خزر مي‌داند. در همين راستا، ماه گذشته، توماس باراك، سفير امريكا در تركيه، پيشنهاد داد كه ايالات متحده مي‌تواند اين كريدور را براي ۱۰۰ سال اجاره كند. او به خبرنگاران گفت: «۳۲ كيلومتر از اين جاده را براي يك قرن به ما اجاره دهيد و همه مي‌توانند از آن استفاده كنند.» پنج روز بعد هم، پاشينيان تاييد كرد كه اين مسير ترانزيتي مي‌تواند به صورت «يك شركت مشترك ارمني- امريكايي» باشد و گفت: «اين پيشنهاد از سوي امريكاست و ما در حال بررسي آن هستيم.» در نهايت و پس از امضاي قرارداد كريدور ترانزيتي در منطقه قفقاز جنوبي، در امتداد مرز ايران و ارمنستان، اين توافق با انتقادهاي تهران و مسكو مواجه شده است. علي‌اكبر ولايتي، مشاور رهبري در اظهاراتي كه توسط خبرگزاري تسنيم نقل شد، گفت: «اين مسير ايران را از قفقاز جنوبي جدا كرده و محاصره زميني ايران و روسيه در جنوب منطقه را تحميل خواهد كرد.» در بيانيه‌هاي اخير وزارت خارجه روسيه هم كه توسط خبرگزاري «تاس» منتشر شده، ادعا شده كه غرب به دنبال «پايگاهي» در قفقاز جنوبي است تا «يك رويارويي ژئوپليتيك» را شعله‌ور كند.
منبع: theepochtimes.com