بنفشه سام گيس
نتايج ارزيابي‌هاي وزارت بهداشت و وزارت علوم از وضعيت مصرف مواد و الكل در دانشجويان دانشگاه‌هاي تحت پوشش حاكي از آن است كه اختلالات روان، گرايش يا اعتياد به مصرف مواد و الكل در دانشجويان، به يك معضل نيازمند اقدامات فوري تبديل شده است. اين ارزيابي‌ها در قالب«بررسي سيماي زندگي دانشجويي» توسط سازمان امور دانشجويان وزارت علوم و «سبك زندگي» توسط اداره سلامت روان وزارت بهداشت انجام شده و نتايج آن، اخيرا در كنگره دانش اعتياد ارايه شد. نتايجي كه سازمان امور دانشجويان وزارت علوم ارايه داد، گزارشي از ارزيابي‌هاي 5 دوره و در سال‌هاي 1394، 1395، 1396، 1398 و 1402 بود كه در اين ارزيابي‌ها، وضعيت مصرف سيگار، قليان، سيگار الكترونيك، قرص اكس، شيشه، ترياك، هرويين، ال‌اس‌دي، مرفين، كوكايين، متادون، ريتالين و ترامادول در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي وابسته به وزارت علوم بررسي شده بود و سازمان امور دانشجويان نتايج اين ارزيابي‌ها را در 3 گروه مجزا شامل دخانيات و مشروبات (مشروب، قليان، سيگار الكترونيكي و سيگار) مواد سنگين (اكس، شيشه، ترياك، هرويين، ال‌اس‌دي، مرفين، كوكايين) داروها (ريتالين، متادون، ترامادول) طبقه‌بندي كرده بود. وزارت بهداشت هم ارزيابي مشابهي در سال 1403 و با محور بررسي اختلالات روان و وضعيت مصرف مواد و الكل در 11 هزار دانشجوي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي كشور انجام داده بود كه نتايج اين ارزيابي را ارايه داد اما مسوولان وزارت علوم و وزارت بهداشت تاكيد داشتند كه اين اعداد، به هيچ‌وجه مترادف با شيوع‌شناسي نيست بلكه فقط سيمايي از وضع اختلالات روان، مصرف مواد و الكل در دانشجويان ترسيم مي‌كند.
نتايج ارزيابي سازمان امور دانشجويان از وضع مصرف مواد و الكل در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي وابسته به وزارت علوم: (اين ارزيابي در سال‌هاي 1394، 1395، 1396، 1398 و 1402 انجام شد)
تجربه مصرف سيگار: ميزان مصرف سيگار در سال 1402 نسبت به سال 1394 افزايش داشته و با يك روند صعودي، از 14.8 درصد در سال 1394 به 20 درصد در سال 1402 رسيده است. طبق نتايج اين ارزيابي‌ها، بالاترين ميزان مصرف سيگار با شيوع 20.2 درصدي در سال 1398 ثبت شده است.
تجربه مصرف مشروب: ميزان مصرف مشروب در سال 1402 نسبت به سال 1394 افزايش داشته و از 9.16 درصد در سال 1394 به 12.4 درصد در سال 1402 رسيده است. طبق نتايج اين ارزيابي‌ها، ميزان مصرف مشروب در سال 1395 به 10.8 درصد، در سال 1396 به 12.4 درصد و در سال 1398 به 14.5 درصد رسيده كه بالاترين ميزان شيوع مصرف در 5 دوره ارزيابي است اما در سال 1402 نسبت به سال 1398 كاهش داشته و شيوع 12.4 درصدي بابت مصرف مشروب ثبت شده است.
تجربه مصرف قليان: در ارزيابي سال 1394 شيوع مصرف قليان 18.6 درصد بوده كه در يك روند افزايشي، در سال‌هاي 1395 و 1396 و 1398 به بيش از 20 تا 23 درصد رسيده اما در سال 1402 به 18.3 درصد كاهش يافته است.
تجربه مصرف ويپ (سيگار الكترونيك): مصرف سيگار الكترونيك فقط در ارزيابي سال‌هاي 1398 و 1402 ثبت شده اما در همين ارزيابي‌ها هم، اعداد حاكي از افزايش شيوع مصرف سيگار الكترونيكي است چنانكه ميزان مصرف ويپ از 5.5 درصد در سال 1398 به 9.9 درصد در سال 1402 رسيده است.
تجربه مصرف ترياك: در ارزيابي سال 1394 تجربه مصرف ترياك 1.96 درصد بوده، در سال 1395 به 2 درصد رسيده و با كاهشي اندك در سال 1396 تا 1.98 درصد تنزل داشته اما در ارزيابي 1398 اين عدد به 2.7 درصد افزايش يافته و ارزيابي 1402 هم شيوع 2.8 درصدي تجربه مصرف ترياك را در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي وابسته به وزارت علوم ثبت كرده است.
تجربه مصرف شيشه: 5 دوره ارزيابي سازمان امور دانشجويان از تجربه مصرف شيشه در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي، نتيجه مشابه وضع مصرف ترياك دارد. در حالي كه در سال‌هاي 1394 و 1395، شيوع تجربه مصرف شيشه 1.03 درصد ثبت شده، اين عدد در سال 1396 به 1.18 درصد، در سال 1398 به 1.19 درصد و در سال 1402 با اختلاف نگران‌كننده نسبت به سال 1398 به 2.4 درصد رسيده است.
تجربه مصرف اكس: طبق نتايج 5 دوره ارزيابي سازمان امور دانشجويان، تجربه مصرف اكس متفاوت با ترياك و شيشه بوده و شيوع تجربه مصرف اين ماده روانگردان در فاصله سال‌هاي 1394 تا 1398، افت و خيز داشته چنانكه در سال 1394 شيوع تجربه مصرف اكس 1.07 درصد گزارش شده اما در ارزيابي سال 1395 به 1.04 درصد كاهش يافته و در سال 1396 در يك روند افزايشي به 1.23 درصد رسيده اما سال 1398 با كاهش نه چندان قابل توجه، عدد 1.8 درصد از شيوع تجربه مصرف اين ماده روانگردان ثبت شده و از وضع سال 1402 هم عددي در دست نيست.
تجربه مصرف هرويين، ال‌اس‌دي، مرفين و كوكايين در سال 1402: در گزارشي كه سازمان امور دانشجويان در كنگره اعتياد ارايه داد، شيوع تجربه مصرف هرويين، ال‌اس‌دي، مرفين و كوكايين، بدون مقايسه با سال‌هاي قبل ذكر شده بود. طبق نتايج ارزيابي سال 1402، شيوع تجربه مصرف هرويين در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي وابسته به وزارت علوم 2.1 درصد، ال‌اس‌دي 2.3 درصد، مرفين 2.5 درصد و كوكايين 2.7 درصد ثبت شده است.
تجربه مصرف ريتالين: مصرف ريتالين در ارزيابي‌هاي انجام شده در سال‌هاي 1394 تا 1402روند رو به افزايش داشته چنانكه در سال 1394 با عدد 1.77 درصد، در سال 1395 با شيوع 1.8 درصد، سال 1396 با شيوع 2.12 درصد، و سال‌هاي 1398 و 1402 با شيوع 2.8 درصدي ثبت شده است.
تجربه مصرف ترامادول: ارزيابي‌هاي سازمان امور دانشجويان، روند رو به رشد تجربه مصرف ترامادول را ثبت كرده چنانكه در سال 1394 شيوع تجربه مصرف قرص ترامادول در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي وزارت علوم، 2.61 درصد بوده كه در سال‌هاي 1395 و 1396 با كاهشي اندك به 2.2 درصد رسيده اما در سال 1398 شيوع تجربه مصرف اين داروي مخدر، به عدد 2.9 درصد و در سال 1402 به 2.6 درصد رسيده است.
تجربه مصرف متادون: مقايسه 5 دوره ارزيابي سازمان امور دانشجويان از وضع تجربه مصرف متادون، حاكي از يك روند پرنوسان است چنانكه در سال 1394 شيوع تجربه مصرف متادون 1.53 درصد ثبت شده و در سال 1395 با كاهش اندكي به 1.3 درصد رسيده اما از سال 1396 باز هم افزايش داشته و در اين سال به 1.47 درصد و در سال 1398 با افزايش قابل توجه به 2.4 درصد رسيده و در سال 1402 با كاهش بسيار جزيي، 2.3 درصد ثبت شده است.
نتايج ارزيابي 1404 به مسوولان ارايه خواهد شد
طبق اعلام مسوولان سازمان امور دانشجويان، امسال هم اين ارزيابي انجام شده اما هنوز نتايج آن مورد بررسي قرار نگرفته است. اين ارزيابي 120 هزار دانشجو در سراسر كشور را بابت دفعات مصرف 12 ماهه 27 ماده اعتيادآور از گروه دخانيات (سيگار، سيگار الكترونيكي، قليان) مشروبات الكلي، كانابيس (ماري جوانا، علف، ويد، گل، حشيش) گروه روانگردان و محرك و توهم‌زا (ماشروم، قرص اكس، ال‌اس‌دي و اسيد، شيشه، كوكايين، كتامين) مخدرهاي گروه مرفين (ترياك، هرويين، كراك، متادون، مرفين، پتدين) داروهاي اعتيادآور و آرامبخش در گروه داروهاي ممنوع از فروش بدون نسخه يا تحت كنترل (ترامادول، ريتالين، بوپرونورفين، زولپيدوم، ديازپام، اگزازپام، كلونازپام، قرص يا شربت كديين‌دار) و همچنين استروييدها و داروهاي موجود در عطاري‌ها مورد سوال قرار داده و البته به دليل روند افزايشي مصرف گل، پرسش در مورد تجربه مصرف اين ماده روانگردان-توهم‌زا، يك رديف جداگانه از اين پرسشنامه را به خود اختصاص داده است.
در حالي كه سازمان امور دانشجويان، هر دو سال يك‌بار طرح ارزيابي وضع مصرف مواد و مشروب و مواد اعتيادآور را براي دانشجويان دانشگاه‌هاي تحت پوشش وزارت علوم در سراسر كشور اجرا مي‌كند و نتايج اين ارزيابي را به نهادهاي تصميم‌گيرنده ارايه مي‌دهد، مسوولان اين سازمان، در ادامه ارايه اين گزارش در كنگره اعتياد، ضمن تاكيد بر اينكه تجربه مصرف يا اعتياد در جامعه دانشجويي از جامعه عمومي متفاوت نيست، هشدار دادند كه شرايط دانشگاه، دور افتادن از محيط خانواده، همزيستي شبانه‌روزي با همسالان و مهاجرت كوتاه‌مدت به محيط آموزشي، ظرفيت همانند‌سازي دارد و ممكن است آثار و عواقبي ايجاد كند. اين مسوولان گفتند كه با اعداد به دست آمده از وضعيت مصرف سيگار و سيگار الكترونيك، قليان و مشروبات الكلي و حتي خانواده كانابيس و مواد سنگين و داروها در ارزيابي‌هاي انجام شده در فاصله سال‌هاي 1394 تا 1402 و با توجه به اينكه اعداد در اين ارزيابي‌ها، با وجود افت و خيزهاي اندك ولي در مجموع روند افزايشي داشته، نگراني‌هاي جدي دارند و اعداد به دست آمده از اين ارزيابي‌ها، سبب ان بوده كه امسال، شوراي سياست‌گذاري و دبيرخانه پيشگيري از آسيب‌هاي اجتماعي با تاكيد بر آسيب مصرف مواد در محيط‌هاي آموزشي (دانشگاه‌ها و مدارس) با همكاري ستاد مبارزه با مواد مخدر و با حضور نمايندگاني از دانشگاه آزاد، وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، علوم و كشور تشكيل شود. اين مسوولان با انتقاد از جاي خالي برنامه‌هاي منسجم در زمينه آگاهي‌سازي درباره مصرف مواد و نامتناسب بودن محتواهاي آموزشي، گفتند كه حتي فضاي بسياري از خوابگاه‌هاي دانشجويي زمينه‌ساز گرايش به مصرف مواد است چون بسياري از اين خوابگاه‌ها، حتي فاقد فضاي ورزشي و رفاهي هستند. اين مسوولان همچنين از نامعلوم بودن وضعيت مصرف مواد در كشور انتقاد كردند و گفتند آخرين شيوع‌شناسي ملي درباره وضعيت مصرف مواد در سال 1394 انجام شده در حالي كه برنامه‌هاي 5 ساله توسعه، وزارت كشور و ساير نهادها را مكلف كرده كه هر ساله بايد شيوع‌شناسي انجام دهند و دولت‌ها براي انجام اين شيوع‌شناسي بايد بودجه اختصاص دهند و شيوع‌شناسي‌ها بايد مبتني بر روش يكساني انجام شود تا نتايج آن، قابل تجميع باشد. بخش ديگري از انتقادات مسوولان سازمان امور دانشجويان اين بود كه هيچ گزارشي درباره اثربخشي برنامه‌ها و اقدامات پيشگيري از اعتياد در محيط‌هاي آموزشي در بازه 10 يا 15 سال اخير در دست نيست و حتي تحليلي بر برنامه‌هاي در حال اجرا و نقاط ضعف اين برنامه‌ها هم وجود ندارد در حالي كه چنين تحليل‌هايي مي‌توانست نشان دهد كه بودجه‌هايي كه در اين مدت براي پيشگيري از اعتياد در محيط‌هاي آموزشي صرف شده، اثربخش يا هدردهي منابع بوده و لازم است اين بودجه‌ها قطع شود چون به ضد خود تبديل شده است.
وزارت بهداشت: با معضل جدي خودكشي در دانشجويان مواجهيم
در بخش ديگري از كارگاه ويژه بررسي وضع مصرف مواد و الكل در دانشجويان، مسوولان اداره سلامت روان وزارت بهداشت هم گزارشي از آخرين ارزيابي مرتبط ارايه دادند. طبق گزارش مسوولان اين اداره، آخرين غربالگري سلامت روان دانشجويان علوم پزشكي سراسر كشور، در سال 1402 براي 43 هزار دانشجو و در سال 1403 براي 40 هزار دانشجو انجام شده كه نتايج غربالگري دو ساله، حكايت از شيوع 10 درصدي گرايش به مصرف مواد در دانشجويان دانشگاه‌هاي علوم پزشكي كشور دارد. مسوولان اين اداره همچنين گفتند كه در فاصله سال‌هاي 1398 تا 1403، سه دوره پايش سبك زندگي براي دانشجويان دانشگاه‌هاي علوم پزشكي كشور انجام شده و نتايج آخرين پايش براي سال تحصيلي 1403 – 1404 و براي 11 هزار دانشجوي علوم پزشكي كشور نشان داده كه اضطراب، افسردگي، مشكلات تحصيلي و مسائل خانوادگي، شايع‌ترين اختلالات مرتبط با سلامت روان در اين دانشجويان بوده اما بزرگ‌ترين معضل وزارت بهداشت در مورد دانشجويان پزشكي، خودكشي دانشجويان به عنوان برآيند انواع اختلالات روان است.
اين مسوولان همچنين گفتند كه طبق نتايج اين پايش، مصرف داروهاي مسكن و مخدر از نوع ممنوع از تجويز بدون نسخه و تحت كنترل، شايع‌ترين نوع سوءمصرف در ميان دانشجويان پزشكي است چرا كه اين دانشجويان به دليل حضور در مركز درماني و شناخت تخصصي داروها، دسترسي آسان به انواع داروها دارند اما رتبه دوم سوءمصرف در اين دانشجويان، مربوط به سيگار، قليان و پيپ است و مصرف داروهاي خواب‌آور، مشروبات سنگين و مشروبات سبك، مواد استنشاقي، داروهاي شادي‌آور، مواد توهم‌زا، مواد سنگين و مواد سبك با نسبت تقريبا مساوي بين دانشجويان دختر و پسر، در رديف‌هاي بعد قرار مي‌گيرند. بخش ديگري از نگراني اين مسوولان بابت نتايج پايش 1403 تمايل احتمالي شماري از دانشجويان به مصرف مواد سنگين مثل ترياك و حشيش (5.4 درصد موافق) مشروبات الكلي (4.2 درصد موافق) و سيگار (6.4 درصد موافق) بود اگرچه كه 62 درصد دانشجويان قبول داشتند كه مصرف مواد حتي به صورت تفريحي، اعتيادآور است.
اين مسوولان همچنين هشدار دادند كه در ايران هم مانند ساير كشورهاي جهان، دانشجويان پزشكي به دليل حمايت‌هاي اجتماعي كمتر، بيش از ساير دانشجويان در معرض آسيب‌هاي رواني هستند و شيوع افسردگي و افكار خودكشي در بين دانشجويان پزشكي ايران قابل انكار نيست. ارتباط معنادار بين وضعيت سلامت روان و ميزان مصرف مواد در دانشجويان پزشكي و همچنين، ارتباط مستقيم بين افسردگي و اضطراب و افكار خودكشي با مصرف داروهاي ممنوع و تحت كنترل در دانشجويان پزشكي، از ديگر نگراني‌هاي اين مسوولان بود و هشدار دادند كه دسترسي آسان به انواع داروها با هدف كنترل علائم اختلالات رواني، باعث شده كه شيوع مصرف مواد در بين پزشكان جوان تا حدي بالاتر از نسبت اين شيوع در جامعه عمومي باشد و با در نظر گرفتن شيوع بالاي مصرف مواد و ارتباط اين شيوع با سلامت روان و فرسودگي شغلي در دانشجويان پزشكي، وضع موجود در كشور، نيازمند پاسخ‌هاي كلينيكال و موثر بسيار فوري است.
نتايج پايش «سبك زندگي» براي دانشجويان پزشكي كشور در سال تحصيلي 1404 – 1403
در اين دوره از پايش 11654 دانشجو (62.3 درصد خانم و 37.7 درصد آقا) مورد ارزيابي قرار گرفتند.
شايع‌ترين اختلالات اضطرابي با رتبه اول تا چهارم، به ترتيب در دانشجويان دانشگاه‌هاي خراسان شمالي و خراسان جنوبي (رتبه اول) اصفهان، شهركرد، كاشان و يزد (رتبه دوم) مازندران، بابل، شاهرود، سمنان، گيلان و گلستان (رتبه سوم) دانشگاه‌هاي شهيد بهشتي، ايران، تهران و علوم توانبخشي (رتبه چهارم) شناسايي شد.
شايع‌ترين اختلال افسردگي با رتبه اول تا چهارم، به ترتيب در دانشجويان دانشگاه‌هاي ياسوج، بوشهر، شيراز، بندرعباس، فسا، جهرم، لارستان و گراش (رتبه اول) اصفهان، شهركرد، كاشان و يزد (رتبه دوم) مازندران، بابل، شاهرود، سمنان، گيلان و گلستان (رتبه سوم) شهيد بهشتي، ايران، تهران و علوم توانبخشي (رتبه چهارم) شناسايي شد.
شايع‌ترين مسائل و مشكلات تحصيلي با رتبه اول تا چهارم، به ترتيب در دانشجويان دانشگاه‌هاي اصفهان، شهركرد، كاشان و يزد (رتبه اول) ياسوج، بوشهر، شيراز، بندرعباس، فسا، جهرم، لارستان و گراش (رتبه دوم) كرمانشاه، كردستان، ايلام، همدان و اسدآباد (رتبه سوم) اردبيل، اروميه، تبريز، مراغه، خلخال، خوي و سراب (رتبه چهارم) شناسايي شد.
شايع‌ترين ميزان خودكشي شامل افكار و اقدام ناكامل به ترتيب در دانشجويان دانشگاه‌هاي مازندران، بابل، شاهرود، سمنان، گيلان و گلستان (رتبه اول) كرمانشاه، كردستان، ايلام، همدان و اسدآباد (رتبه دوم) اردبيل، اروميه، تبريز، مراغه، خلخال، خوي و سراب (رتبه سوم) اصفهان، شهركرد، كاشان و يزد (رتبه چهارم) اهواز، لرستان، آبادان، بهبهان، شوشتر و دزفول (رتبه پنجم) ياسوج، بوشهر، شيراز، بندرعباس، فسا، جهرم، لارستان و گراش (رتبه ششم) قزوين، قم، اراك، زنجان، البرز و ساوه (رتبه هفتم) خراسان شمالي، خراسان جنوبي (رتبه هشتم) جيرفت، كرمان، زابل، زاهدان، رفسنجان، بم، ايرانشهر و سيرجان (رتبه نهم) شهيد بهشتي، ايران، تهران و علوم توانبخشي (رتبه دهم) شناسايي شد.
وضعيت شيوع مصرف مواد و داروهاي اعتيادآور و الكل در دانشجويان پزشكي در سال تحصيلي 1403 – 1402
مصرف داروهاي مسكن بدون تجويز پزشك (7.9 درصد)، مواد سبك شامل سيگار، قليان و پيپ (3.4 درصد)، مشروبات سبك شامل آبجو و شراب (2.3 درصد)، مواد استنشاقي شامل چسب و تينر و بنزين (1.9 درصد)، مشروبات سنگين شامل ويسكي، ودكا و عرق (1.8 درصد)، داروهاي شادي‌آور شامل قرص اكس (1.8 درصد)، داروهاي خواب‌آور (1.6 درصد)، مواد سنگين شامل ترياك، هرويين، كراك و كوكايين (1.5 درصد)، مواد توهم‌زا شامل حشيش، گل، ماري جوانا و علف (1.4 درصد)، داروهاي مخدر بدون تجويز پزشك شامل متادون (1.2 درصد) .