اروپا در آستانه انتخابي سرنوشت‌ساز
حسن بهشتي‌پور
باتوجه به تحولات اخير، همكاري ميان جمهوري اسلامي ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در چارچوب جديدي آغاز شده است. براساس پيمان عدم اشاعه تسليحات هسته‌اي (NPT)، هر كشوري كه اين پيمان را امضا مي‌كند، موظف است قرارداد دوجانبه‌اي با آژانس منعقد كند كه براساس آن، آژانس حق نظارت و بازرسي از فعاليت‌هاي هسته‌اي آن كشور را خواهد داشت. اين قرارداد كه به «توافق پادماني» معروف است، چارچوب نظارت و كنترل آژانس بر فعاليت‌هاي هسته‌اي كشور امضاكننده را مشخص مي‌كند. در حال حاضر، توافق جديدي ميان ايران و آژانس شكل گرفته است. رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، در سخنراني خود در اجلاس شوراي حكام اعلام كرد كه اين نهاد براساس توافق جديد، حق نظارت و بازرسي فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران در تمامي تاسيسات، ازجمله سه سايت مورد مناقشه كه پيش‌تر مورد حمله قرار گرفته‌اند، را داراست. ازسوي ديگر، براساس اطلاعيه شوراي عالي امنيت ملي ايران و اظهارات عباس عراقچي، ايران متعهد شده است پس از ارايه گزارشي درخصوص اين سه سايت، نظارت‌هاي آژانس آغاز شود. با اين حال، پيش از اجراي اين نظارت‌ها، مذاكراتي ميان طرفين براي تعيين چگونگي انجام بازرسي‌ها در اين سايت‌ها صورت خواهد گرفت. ايران تاكيد دارد كه توافق پادماني امضا شده در سال ۱۳۵۱ (1972 ميلادي) با آژانس، پس از حملات امريكا و اسراييل به سه تاسيسات هسته‌اي تحت نظارت آژانس، ديگر قابل اجرا نيست و نيازمند ترتيبات جديدي است. بخشي از اين ترتيبات در توافق اخير گنجانده شده و قرار است اجرايي شود. با اين حال، ايران اعلام كرده است كه در صورت فعال شدن مكانيسم ماشه (بازگشت تحريم‌هاي شوراي امنيت) يا وقوع هرگونه حمله نظامي به كشور، اين توافق لغو خواهد شد و همكاري با آژانس ادامه نخواهد يافت. اين موضع نشان‌دهنده پيش‌بيني‌هاي ايران براي جلوگيري از سوءاستفاده طرف‌هاي غربي از اين همكاري و خنثي كردن بهانه‌هاي احتمالي براي فعال‌سازي مكانيسم ماشه يا اقدامات نظامي عليه ايران است.
در اين راستا، تصميم‌گيري طرف‌هاي اروپايي در روزهاي آتي نقش تعيين‌كننده‌اي خواهد داشت. قطعنامه پيشنهادي روسيه مبني بر به تعويق انداختن فعال‌سازي مكانيسم ماشه به مدت شش ماه، با مخالفت قاطع ايالات‌متحده مواجه شده و به احتمال زياد وتو خواهد شد. بنابراين، اين اروپا است كه بايد تصميم بگيرد آيا مسير ديپلماسي با ايران و آژانس را ادامه دهد يا با فعال‌سازي مكانيسم ماشه، عملا توافق موجود را به مخاطره اندازد. تحليل‌ها حاكي از آن است كه اصرار برخي كشورهاي اروپايي (به ويژه آلمان، فرانسه و بريتانيا) بر اجراي تعهدات ايران در چارچوب برجام، بدون ارايه امتيازات متقابل به ايران، مي‌تواند به فعال‌سازي مكانيسم ماشه منجر شود. با اين حال، اميد است كه كشورهاي اروپايي با در پيش گرفتن رويكردي خردمندانه، به ديپلماسي فرصت ادامه مسير را بدهند تا مسائل در چارچوب برجام حل و فصل شود.
مواضع اروپا و مكانيسم ماشه
كشورهاي اروپايي در صورت فعال‌سازي مكانيسم ماشه، عملا در راستاي سياست‌هاي ايالات‌متحده و اسراييل حركت خواهند كرد. فشارهاي امريكا بر اروپا براي اعمال اين مكانيسم نقش مهمي در اين تصميم‌گيري ايفا مي‌كند. البته، مواضع ايران در حمايت از روسيه در جنگ اوكراين نيز تا حدي بر اين موضوع تاثيرگذار بوده است. با اين حال، اصلي‌ترين عامل، فشارهاي ايالات‌متحده بر كشورهاي اروپايي است. از ديدگاه اروپا، دستيابي ايران به توانمندي‌هاي هسته‌اي، به ويژه در سطح تسليحاتي، تهديدي جدي نه تنها براي منطقه، بلكه براي امنيت اروپا تلقي مي‌شود. اين نگراني، بيش از امريكا، در ميان كشورهاي اروپايي احساس مي‌شود. با اين حال، فعال‌سازي مكانيسم ماشه مي‌تواند به سناريويي منجر شود كه به زيان هر دوطرف باشد. اين اقدام نه تنها تهديدات عليه ايران را افزايش خواهد داد، بلكه امنيت اروپا و غرب را نيز به مخاطره مي‌اندازد. از اين‌رو، عقلانيت ايجاب مي‌كند كه كشورهاي اروپايي به ديپلماسي فرصت دهند تا از طريق گفت‌وگو و همكاري در چارچوب برجام، راه‌حلي پايدار براي مسائل موجود يافت شود. احتمال احياي توافق برجام و ادامه همكاري‌ها در اين چارچوب وجود دارد، به‌شرطي كه طرف‌هاي اروپايي با كنار گذاشتن فشارهاي يك‌جانبه، به تعهدات خود پايبند باشند، در غير اين صورت، فعال‌سازي مكانيسم ماشه مي‌تواند به تشديد تنش‌ها و ايجاد شرايطي نامطلوب براي همه طرف‌هاي درگير منجر شود. درنهايت، انتخاب مسير ديپلماسي يا تقابل، به تصميم كشورهاي اروپايي بستگي دارد.
كارشناس مسائل بين‌الملل