براي ارتقاي بهره‌وري چه كرده‌ايم؟
اعظم ملايي‌نژاد
از ابلاغ استقرار بودجه‌ريزي مبتني بر عملكرد در راستاي ارتقاي بهره‌وري در دستگاه‌هاي اجرايي كشور نزديك به 16 سال (از آغاز برنامه چهارم توسعه تاكنون) مي‌گذرد . ماده 131 قانون برنامه چهارم، ماده ۱۲ قانون برنامه پنجم توسعه، به اين موضوع پرداخته است و در ماده ۸ اين قانون در برنامه ششم، با پيش‌بيني اداره ۱۰۰ درصدي واحدهاي عملياتي دستگاه‌هاي اجرايي بر اساس اين رويكرد، به دنبال افزايش كارايي و نتايج مثبت در سازمان‌ها از طريق انگيزه به كاركنان براي توليد خروجي‌هاي مطلوب بوده است .همچنين ماده18 قانون برنامه هفتم پيشرفت نيز بر استقرار بودجه‌ريزي تصريح شده است . دكتر پزشكيان، در ابلاغ ماموريت‌هاي هفت‌گانه در نخستين نشست ستاد تدوين لايحه بودجه سال 1405 در محل سازمان برنامه و بودجه، در زمينه تحول در نظام بودجه‌ريزي كشور گفت: «ساختار بودجه‌ريزي كشور بايد متناسب با واقعيت‌هاي اقتصادي، اجتماعي و اقليمي كشور اصلاح شود و بر مبناي بهره‌وري، مسووليت‌پذيري و مشاركت عمومي بازتعريف شود.» او بودجه‌ريزي مبتني بر عملكرد را با هدف ارتقاي كارآمدي و بهره‌وري در تخصيص منابع و استفاده از ابزار مناسب در جهت بهبود مستمر فرآيندها و ارتقاي نظام مديريت اجرايي، به عنوان اولين ماموريت هفت‌گانه سازمان برنامه و بودجه در تدوين لايحه بودجه سال آينده تعيين كرد (به گزارش تسنيم، تاريخ خبر 8/5/1404) . رييس‌جمهور ضمن تشريح برخي ماموريت‌هاي تعيين شده، بر لزوم اصلاح ساختارهاي ناكارآمد و جلوگيري از رويه‌هاي غيرعادلانه در پرداخت‌ها تاكيد كرد و گفت: متاسفانه امروز در حالي كه برخي بنگاه‌هاي دولتي كشور زيانده هستند، با وجود عملكرد ضعيف، برخي مديران اين بنگاه‌ها همچنان فوق‌العاده‌هاي مديريتي بالا دريافت مي‌كنند؛ اين رويه فاقد منطق اقتصادي و اخلاقي است و بايد با استقرار بودجه‌ريزي مبتني بر عملكرد اصلاح شود .
هر چند بودجه‌ريزي مبتني بر عملكرد با افزايش شفافيت و پاسخگويي، بهبود اثربخشي و كارايي هزينه‌ها و تخصيص منطقي منابع به اهداف مشخص، به نفع اقتصاد كشور است و به سازمان‌ها كمك مي‌كند تا با استفاده بهينه از منابع، خدمات باكيفيت‌تر و موثرتر ارايه دهند پس از گذشت سه برنامه، بايد از سازمان برنامه و بودجه و سازمان اداري استخدامي كشور پرسيد:
1- آيا گزارشي از اقدامات انجام شده در اين سه برنامه وجود دارد؟ 2- كدام دستگاه‌ها اين كار را انجام داده‌اند و چگونه؟
3- دستگاه‌هايي كه اجرا كرده‌اند آيا گزارشي از سنجش بهره‌وري خود ارايه كرده‌اند؟ 4- آيا ارقام و آماري در اين زمينه وجود دارد؟ 5- آيا سيستم نظارتي تشويقي و... وجود دارد؟ 6- آيا برنامه‌اي وجود دارد؟ و... .
سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي وزارت آموزش و پرورش از جمله معدود دستگاه‌هاي دولتي است كه اين موضوع را از سال 1390 به‌رغم پيچيدگي موضوع و نبود مدل اجرايي و تجربي براي استقرار آن در كشور، در دستور كار خود قرار داد. اقدامات انجام شده شامل انجام مطالعه و پژوهش، شركت در كنفرانس بودجه‌ريزي مبتني بر عملكرد و مصاحبه‌هاي متعدد با كارشناسان موضوعي، مطالعات مروري و بررسي تجارب جهاني بود .اين پروژه با موفقيت در سال 1393 براي يكي از دفاتر سازمان مستقر و تا سال 1395 در كل سازمان مستقر شد. در سال‌هاي بعد هم به بررسي اشكالات پرداخته و مورد بازبيني و اصلاح قرار گرفت. اين اقدام با اهتمام معاون توسعه منابع و پشتيباني وقت سازمان، آقاي سيدحسين طلايي‌زواره و اينجانب به عنوان پژوهشگر و معاون وقت دفتر طرح و برنامه آغاز شد. همچنين دو مقاله در اين زمينه در مجله نوآوري‌هاي آموزشي به چاپ رسيده است. (شماره 4، دي 1389، شماره 2، تير 1392) يكي از مهم‌ترين عوامل موفقيت اين كار، پشتيباني رييس وقت سازمان و وجود دفتر طرح و برنامه در ساختار سازمان بوده كه در طول اجراي اين اقدام بوده است. همچنين عدم جابه‌جايي مديران در طول اين اقدام نيز از ديگر عوامل موثر بوده است. در طول استقرار اين نظام در سازمان، موفق شديم سه بار تنديس بلوغ بودجه‌ريزي مبتني بر عملكرد را از كنفرانس بين‌المللي بودجه‌ريزي در سال‌هاي 1393، 1394 و 1397 دريافت كنيم. برخي ويژگي‌هاي ممتاز اين اقدام در سازمان نسبت به ساير دستگاه‌هايي كه در اين زمينه تلاش كردند، به شرح زير است:
1- فعاليت‌هاي سازمان كيفي و منحصربهفرد است و روش اندازه‌گيري متغيرهاي كيفي به كمي متفاوت و دشوار است. 2- تنها به استفاده و استقرار حسابداري تعهدي بسنده نكرده، بلكه مبتني بر برنامه توسعه خود كه ملهم از برنامه توسعه كشور است، فعاليت‌هاي دفاتر خود را شناسايي و در قالب برونداد و موافقتنامه‌هاي برنامه سالانه تدوين كرده است . 3- سيستم پايش برنامه (منحصربهفرد و مطابق با نيازهاي سازمان) طراحي كرده كه قادر به شناسايي و ارايه گزارش‌هاي لحظه‌اي و دوره‌اي است. 4- امكان سنجش كارايي، اندازه‌گيري تعداد كاركنان براي هر برونداد، ميزان برون‌سپاري، ميزان اضافه كار و كارانه مبتني بر عملكرد وجود دارد. 5- ميزان منابع مالي، انساني و اجرايي هر برنامه به تفكيك بروندادها وجود دارد و سالانه محاسبه مي‌شود . اين اقدام در سازمان موجب جلوگيري از اعمال نظرات شخصي شده و انجام كار به روش سيستماتيك را ترغيب مي‌كند.
انتظار مي‌رود دستگاه‌هاي مجري و نظارتي از اين اقدام انجام شده، بازديد و تشويق به عمل آورند و دستاوردهاي آن را ارج نهند، نقاط قوت و ضعف آن را شناسايي و از تجارب آنها براي بسط گسترش در ساير دستگاه‌ها استفاده كنند.
يادآوري كنم در صورتي كه اقدامات نظارتي و تشويقي اجرا نشود بيم آن مي‌رود اين زحمات هم با گذر زمان از بين برود، چراكه بازگشت به سيستمي كه پاسخگو نيست طبق قانون آنتروپي امكان‌پذير است (سازمان‌ها تمايل دارند به‌طور طبيعي به سمت بي‌نظمي يا «آنتروپي» حركت كنند و اين پديده به دليل تمايل ذاتي سيستم‌ها به افزايش بي‌نظمي و فروپاشي طبق قانون دوم ترموديناميك است. براي مقابله با اين گرايش، سازمان‌ها بايد به‌طور فعال اقداماتي مانند استانداردسازي فرآيندها، بهبود ارتباطات تيمي و ايجاد ساختارهاي منعطف‌تر انجام دهند.)
معاون پيشين طرح و برنامه سازمان پژوهش
و برنامه‌ريزي آموزشي