دشمن از چه بمب‌هايي با چه شدتي استفاده كرد؟
مهدي زارع
اسراييل از بمب‌هاي ۲۰۰۰ پوندي ۹۱۰ كيلوگرمي (نزديك به يك تن) در جنگ پس از ۷ اكتبر ۲۰۲۳ استفاده كرده است. معادل TNT براي اين بمب‌ها در محدوده حدود بزرگاي ۱ تا ۲ است. سيگنال لرزه‌اي حاصل از يك بمب، حتي اگر عميقا نفوذ كند، بسيار كمتر از بزرگي 2 خواهد بود. اسراييل از چنين بمب‌هايي در حملات هماهنگ به سازه‌هاي بزرگ، استفاده كرد كه اگرچه به صورت جداگانه ويرانگر هستند، اما هر كدام داراي قدرت لرزه‌اي ناچيزي هستند. بزرگ‌ترين رويداد لرزه‌اي در جنگ اخير ۱۴ دسامبر ۲۰۲۳ بوده كه مهم‌ترين سيگنال لرزه‌اي ثبت شده، رويدادي با بزرگاي ۳.۶ داشت. اين رويداد از يك بمب واحد نبود . زلزله‌شناسان بر اين باورند كه نتيجه فروپاشي فاجعه‌بار و همزمان يك شبكه تونل وسيع حماس و ساختمان‌هاي بالاي آن بوده است. يك رويداد با بزرگاي ۳.۶ معادل تقريبا ۱۰ تا ۲۰ تن TNT است. اين با فرضيه فروپاشي مطابقت دارد، زيرا وزن و انرژي پتانسيل جمعي فروپاشي يك مجتمع عظيم زيرزميني بسيار بيشتر از قدرت انفجاري يك بمب واحد است. حملات اسراييل در لبنان ساختمان‌ها، زيرساخت‌ها و مواضع حزب‌الله را هدف قرار داده است. اين حملات شامل مهمات مشابهي با مهمات مورد استفاده در غزه مانند بمب‌هاي هدايت‌شونده و موشك‌ها بود. هيچ رويداد لرزه‌اي گزارش شده‌اي كه به اين انفجارها نسبت داده شود، وجود ندارد. قدرت حملات منفرد همچنان بسيار پايين‌تر از آستانه يك رويداد لرزه‌اي قابل تشخيص (بزرگاي بيش از 2) است.
زلزله‌شناسي انفجاري explosive seismology كه با نام زلزله‌شناسي انفجار explosion seismology نيز شناخته مي‌شود، مطالعه امواج لرزه‌اي توليد شده از منابع انفجاري مصنوعي براي بررسي درون زمين است. اين علم با زلزله‌شناسي زلزله earthquake seismology كه روي زلزله‌هاي طبيعي كار مي‌كند تفاوت‌هاي كاربردي دارد. بارهاي انفجاري (از چند كيلوگرم تا هزاران كيلوگرم) در روي سطح يا زير زمين يا روي هوا منفجر مي‌شوند تا امواج لرزه‌اي ايجاد كنند. انفجارهاي صنعتي بزرگ نيز در همين حوزه بررسي مي‌شوند. اين امواج از لايه‌هاي زمين عبور مي‌كنند، و در مرزهاي لايه‌ها در پوسته بازتاب و شكسته مي‌شوند. حسگرهاي لرزه‌اي در فواصل مشخص امواج رسيده را ثبت مي‌كنند.
زلزله‌شناسان زمان‌هاي رسيدن، دامنه‌ها و فركانس‌هاي امواج ثبت‌شده را تجزيه و تحليل مي‌كنند تا بفهمند منبع يا چشمه انفجار چه مشخصاتي داشته و همچنين «تصويري » از زمين‌شناسي زيرسطحي، از جمله انواع سنگ‌ها، گسل‌ها و ساير ساختارهاي موجود در محل ايجاد كنند. ژرفا‌سنجي لرزه‌اي (DSS)، تكنيكي است كه در اتحاد جماهير شوروي توسعه يافت، از انفجارهاي بزرگ‌تر براي مطالعه ساختار ژرف پوسته و گوشت زمين استفاده مي‌كند. اكتشاف نفت و گاز با انفجارهاي كنترل‌شده در بررسي‌هاي لرزه‌نگاري بازتابي و انكساري براي يافتن ساختارهاي زيرسطحي، مانند گنبدهاي نمكي و طاقديس‌ها استفاده مي‌شوند كه مي‌توانند ذخاير نفتي و معدني را به دام بيندازند.
در نظارت بر آزمايش‌هاي هسته‌اي (زلزله‌شناسي قانوني) با شبكه‌هاي لرزه‌نگاري حساس مي‌توانند بين زلزله‌هاي طبيعي و آزمايش‌هاي سلاح‌هاي هسته‌اي زيرزميني و سطحي تمايز قائل شوند. تجزيه و تحليل الگوهاي منحصر به فرد موج لرزه‌اي از انفجارها براي اجراي معاهداتي مانند پيمان جامع منع آزمايش‌هاي هسته‌اي (CTBT) بسيار مهم است.
هم انفجار و هم زلزله امواج لرزه‌اي ايجاد مي‌كنند، و زلزله‌شناسان مي‌توانند با تجزيه و تحليل شكل موج‌هاي متمايز آنها، بين آنها تمايز قائل شوند. يك چشمه انرژي نقطه‌اي، معمولا كم ژرفا يا سطحي، كه توسط يك انفجار ايجاد مي‌شود از چشمه زلزله طبيعي كه در آن انرژي آزاد شده در سطح گسل، با چندين كيلومتر طول و ژرفا تفكيك مي‌شود. در انفجارها موج فشاري قوي‌تر و غالب‌تر و نيروي انفجار به صورت متحدالمركز به سمت بيرون فشار مي‌آورد و به همين دليل امواج فشاري (P) بزرگ‌تري ايجاد مي‌كند و نسبت به نگاشت زمين‌لرزه‌هاي طبيعي، امواج S ضعيف‌تر هستند. همچنين نسبت انرژي موج S به انرژي موج P در انفجارها معمولا كم است.
زلزله‌ها و انفجارها به‌طور متفاوتي اندازه‌گيري مي‌شوند. مثلا اعلام نمي‌شود كه يك انفجار «باعث زلزله‌اي با بزرگاي ۴ شد».بلكه اعلام مي‌شود انفجار داراي بازده لرزه‌اي Seismic Yield معادل زلزله‌اي با بزرگاي ۴ است.
۱ كيلوتن تي‌ان‌تي قادر به ايجاد لرزه‌اي به بزرگاي ۴ است. انفجارها و حوادث بزرگ متعارف مانند انفجارهاي معدني و انفجارهاي ناشي از حوادث صنعتي معمولا در محدوده تن تا كيلوتن معادل TNT هستند. در حالي كه انفجار ناشي از انفجارهاي نامتعارف در حد بيش از ۱ كيلوتن تي ان تي ارزيابي مي‌شوند. انفجار معدن بزرگ ۱ تا ۱۰ تن TNT تي ان تي بازده لرزه‌اي معادل بزرگاي ۱ تا ۱.۵ دارد. اما اغلب آنقدر كوچك است كه از فاصله دور احساس نمي‌شود . بمب سنگر‌شكن MOAB GBU43/B ۱۱ تن‌تي‌ان‌تي بازده لرزه‌اي معادل بزرگاي ۲ ايجاد كرد و يكي از قدرتمندترين بمب‌هايي بود كه انفجار آن در افغانستان در سال ۲۰۱۷ به صورت زلزله‌اي به بزرگاي ۲ ثبت شد. در ۱۳ آوريل ۲۰۱۷، ارتش امريكا بمب (MOAB) مدل GBU-43/B، ملقب به «مادر همه بمب‌ها »، را براي اولين‌بار در نبرد بر روي يك مجتمع تونلي داعش (داعش- خراسان) در استان ننگرهار افغانستان پرتاب كرد. اين حمله با هدف نابودي سيستم غار و تونلي و تأسيسات داعش- خراسان انجام شد.اين بمب يك بمب غيرهسته‌اي هدايت‌شونده با GPS است كه تقريبا ۲۲۰۰۰ پوند وزن دارد و حاوي ۱۱ تن مواد منفجره است. دولت افغانستان گزارش داد كه ۹۴ شبه‌نظامي داعش كشته شدند .اين اولين‌باري بود كه از زمان توسعه MOAB در سال ۲۰۰۳، از آن در نبرد استفاده مي‌شد. انفجار بيروت در سال ۲۰۲۰ حدود ۱.۱ كيلوتن تي‌ان‌تي حدود ۳.۳ تن. اين انفجار عظيم نيترات آمونيوم توسط لرزه‌نگارهاي سراسر جهان شناسايي شد و يك نمونه كامل از دنياي واقعي است.
انفجار بيروت ۴ اوت با احتراق ۲۷۵۰ تن نيترات آمونيوم رخ داد. اين انفجار انرژي معادل با ۱.۱ كيلوتن تي‌ان‌تي آزاد كرد كه آن را در ميان قدرتمندترين انفجارهاي غيرهسته‌اي ثبت‌شده تاكنون و بزرگ‌ترين انفجار نيترات آمونيوم قرار داد. چنين انفجاري با بازده لرزه‌اي معادل بزرگاي ۳.۳ در زلزله نگارهاي جهاني شناسايي شد .
در انفجارهاي نظامي و هسته‌اي انرژي‌ها به سطح زمين‌لرزه‌هاي طبيعي مي‌رسند. كلاهك‌هاي هسته‌اي بر حسب كيلوتن و مگاتن درجه‌بندي مي‌شوند. بمب اتمي «پسر كوچك » در ۶ اوت 1945 در هيروشيما با قدرت 15 كيلوتن تي‌ان‌تي بازده لرزه‌اي معادل ۴.۵ تا ۵ داشت. بمب هسته‌اي تاكتيكي مدرن ۱۰۰ كيلوتني با بازده لرزه‌اي معادل بزرگاي ۵.۴ و كلاهك حرارتي هسته‌اي معمولي ۱ مگاتن بازده لرزه‌اي معادل بزرگاي ۶.۴ ايجاد مي‌كند. يك انفجار زيرزميني انرژي خود را بسيار كارآمدتر از يك انفجار هوايي به زمين منتقل مي‌كند. يك بمب هسته‌اي ۱ مگاتني كه در زير‌زمين منفجر شود، بزرگاي بسيار بيشتري نسبت به همان بمب هسته‌اي كه در هوا منفجر مي‌شود، ثبت خواهد كرد.
بزرگي زلزله فقط انرژي‌اي را كه صرف لرزاندن زمين مي‌شود، اندازه‌گيري مي‌كند. بخش قابل‌توجهي از انرژي انفجار به گرما، نور و موج ضربه‌اي در هوا تبديل مي‌شود. به همين دليل است كه بزرگاي محاسبه شده براي بمب تزار ۱۹۶۱ شوروي – بازده لرزه‌اي معادل بزرگاي ۷.۵ - كمتر از بازده لرزه‌اي خالص ناشي از لرزه‌هاي ثبت شده - بزرگاي ۵.۴ - آن است.