نگاهي به كتاب‌هاي آبي و قهوه‌اي لودويگ ويتگنشتاين
تمهيداتي بر فلسفه زبان در دوران پس از سكوت
لودويگ ويتگنشتاين، فيلسوف اتريشي قرن بيستم، يكي از تاثيرگذارترين متفكران تاريخ فلسفه است كه با دو دوره فكري متمايز شناخته مي‌شود؛ دوره اول، متمركز بر منطق صوري و بيان تصويري كه در «رساله منطقي-فلسفي» (۱۹۲۱) قابل مشاهده است. دوره متأخر كه بر تحليل كاربرد زبان در زندگي روزمره تاكيد دارد و در «كتاب‌هاي آبي و قهوه‌اي» انعكاس يافته است. «كتاب‌هاي آبي و قهوه‌اي» مجموعه‌اي از يادداشت‌هاي درسي است كه ويتگنشتاين در سال‌هاي ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۵ براي شاگردانش در دانشگاه كمبريج ديكته كرد. اين كتاب، كه براي نخستين‌بار در سال ۱۹۵۸ توسط راش ريس منتشر شد، نه تنها پلي ميان دو دوره فكري ويتگنشتاين است، بلكه مقدمه‌اي فشرده و جذاب بر فلسفه متأخر او به شمار مي‌رود.
علت نام‌گذاري اين كتاب‌ها به «آبي» و «قهوه‌اي» ريشه در تاريخچه انتشار محدود آنها دارد. يادداشت‌هاي مربوط به ترم ۱۹۳۳-۱۹۳۴، كه به شاگردان ديكته شد، در جلد آبي‌رنگ (چاپ تكثيرشده) بسته‌بندي شد و به همين دليل «كتاب آبي» نام گرفت. يادداشت‌هاي سال بعد
(۱۹۳5-۱۹۳4)، كه به فرانسيس اسكينر و آليس آمبروز ديكته شد، در جلد قهوه‌اي‌رنگ قرار گرفت و «كتاب قهوه‌اي» خوانده شد. ويتگنشتاين تنها سه نسخه از اين يادداشت‌ها تهيه كرد و آنها را در دايره‌اي بسته از دوستان و شاگردان، از جمله برتراند راسل، توزيع كرد. او در نامهاي به راسل نوشت: «گمان مي‌كنم فهميدن اين يادداشت‌ها دشوار باشد، زيرا بسياري از نكته‌ها فقط به اشاره بيان شده‌اند.» اين نام‌ها، كه بر پايه رنگ جلدهاي موقتي انتخاب شد، نمادي از ماهيت آزمايشي و ناتمام اين متون است؛ متوني كه ويتگنشتاين آنها را «طرح مقدماتي» براي كاري بزرگ‌تر مي‌دانست، اما هرگز به چاپ رسمي نرساند. «كتاب‌هاي آبي و قهوه‌اي» عمدتا بر فلسفه زبان متمركز است و به بررسي چگونگي كاربرد كلمات در زندگي روزمره مي‌پردازد. برخلاف «رساله منطقي-فلسفي» كه زبان را ابزاري صوري براي تصويرسازي واقعيت مي‌ديد، اين كتاب‌ها زبان را به عنوان مجموعه‌اي از «بازي‌هاي زباني» توصيف مي‌كنند؛ بازي‌هايي كه هر كدام قواعد خاص خود را دارند و معنا را نه در ذات كلمات، بلكه در كاربرد اجتماعي آنها مي‌يابند. كتاب آبي، كه بخش اصلي و فشرده‌تري است، با نقد نظريه «نام» آغاز مي‌شود: ويتگنشتاين مي‌گويد كه تمايل فيلسوفان به ديدن كلمات به عنوان نامهاي اشياء، ريشه بسياري از مشكلات فلسفي است. براي مثال، او مي‌پرسد: «وقتي مي‌گوييم «اين مداد است»، آيا «مداد» نام يك شيء است يا توصيفي از كاربرد آن؟» او با مثال‌هايي ساده، مانند آموزش رنگ «زرد» از طريق اشاره، نشان مي‌دهد كه فهم زبان نه يك فرآيند ذهني دروني، بلكه نتيجه «تمرين» اجتماعي است. در كتاب آبي، ويتگنشتاين تاكيد مي‌كند: «زبان را طبق قواعد دقيق به كار نمي‌بريم؛ نه به ما طبق قواعد دقيق آموخته شده است.» اين ايده، كه بعدها در «پژوهش‌هاي فلسفي» بسط مي‌يابد، فلسفه را از جست‌وجوي قوانين كلي به توصيف كاربردهاي خاص زبان مي‌برد. كتاب قهوه‌اي، كه طولاني‌تر و پيچيده‌تر است، بر مفهوم «قواعد» و «شباهت خانوادگي» تمركز دارد. ويتگنشتاين در آن، زبان را به بازي شطرنج تشبيه مي‌كند: معنا نه در يك ذات واحد، بلكه در شبكه‌اي از شباهت‌هاي همپوشان نهفته است؛ مانند شباهت‌هاي خانوادگي كه بدون يك ويژگي مشترك، افراد را به هم پيوند مي‌زند. او مي‌گويد: «بازي‌هاي زباني» مراحل ساده‌تري از زبان هستند تا تنوع كاربرد كلمات را نشان دهند. براي نمونه، در بحث پيروي از قاعده، ويتگنشتاين استدلال مي‌كند كه هيچ توجيه نهايي براي قواعد وجود ندارد؛ ما قواعد را نه با تفسير ذهني، بلكه با تمرين جمعي پيروي مي‌كنيم. اين بخش، مشكلات فلسفي را به عنوان «سوءتفاهم‌هاي زباني» مي‌بيند و پيشنهاد مي‌كند كه فيلسوف بايد «زمينه» زبان را توصيف كند، نه اينكه نظريه‌اي كلي بسازد. ويتگنشتاين در كتاب قهوه‌اي مي‌نويسد: «فكر كردن، كار با نشانه‌هاست؛ اما نشانه‌ها بدون كاربردشان مرده‌اند.» اين متون، كه از يادداشت‌هاي درسي استخراج شده، لحني گفتاري دارند و با سوال‌هاي بلاغي و مثال‌هاي روزمره، خواننده را به چالش مي‌كشند. اهميت «كتاب‌هاي آبي و قهوه‌اي» در چندين لايه نهفته است. نخست، آنها سند تاريخي تحول فكري ويتگنشتاين هستند: پس از ده سال سكوت (۱۹3۲-۱۹2۲)، كه او معماري و باغباني را دنبال مي‌كرد، اين كتاب‌ها نقطه آغاز بازگشت او به فلسفه است. كتاب آبي، به عنوان «نقطه آغاز عبور از منطق صوري به تحليل كاربردي زبان»، نشان‌دهنده دگرگوني بنيادي در ديدگاه اوست و به تعبير دقيق‌تر اين كتاب، به لحاظ فشردگي‌اش و جاذبه خاصش، معرفي خوبي بر ويتگنشتاين متأخر است. اهميت ديگر آن اين است كه اين كتاب‌ها، ريشه مفاهيمي چون «بازي‌هاي زباني»، «پيروي از قاعده» و «انكار زبان خصوصي» را فراهم مي‌كنند، كه بر فلسفه تحليلي، هرمنوتيك و حتي روان‌شناسي تاثير گذاشته‌اند. ازجمله بخش‌هاي جذاب اين كتاب نقد «ميل به كلي‌گويي» است؛ جايي كه ويتگنشتاين علم‌گرايي افراطي را به باد انتقاد مي‌گيرد و مي‌نويسد: ما تمايل داريم زبان را به قوانين علمي تقليل دهيم، در حالي كه زبان، مانند بازي، تنوع دارد. ترجمه فارسي اين اثر، با ترجمه دقيق و روان مالك حسيني، ازسوي انتشارات هرمس (با همكاري نشر كرگدن) به بازار كتاب ايران راه يافته است. «كتاب‌هاي آبي و قهوه‌اي» مانند ساير كتاب‌هاي ويتگنشتاين كه «هرمس» از اين فيلسوف منتشر كرده دو زبانه است و همزمان متن انگليسي و فارسي را در پيش‌روي خواننده فارسي زبان قرار مي‌دهد.