مديريت بحران و ميراث تاريخي ايران
مهدي زارع
ايران با ميراث تاريخي عميق به‌شدت مستعد خطرات طبيعي، به ويژه زلزله، نيز هست. نزديكي بسياري از مكان‌هاي ميراث فرهنگي ايران به مناطق فعال خطرات طبيعي، تهديدي مداوم براي اين گنجينه‌هاي غيرقابل جايگزين ايجاد مي‌كند . ايران با تهديد جدي زلزله و سيل مواجه است كه باعث فرسايش شديد، تضعيف پايه‌ها و فروپاشي بناهاي تاريخي مي‌شود. اين موارد كه اغلب اثرات ثانويه زلزله يا باران‌هاي شديد هستند، مي‌توانند مكان‌ها را دفن يا بي‌ثبات كنند، به ويژه مكان‌هايي كه در دامنه تپه‌ها يا مناطق كوهستاني ساخته شده‌اند. ارگ بم در استان كرمان در زلزله ۵ ديماه ۱۳۸۲ بم حدود ۷۰ درصد تخريب شد . ارگ بم بزرگ‌ترين سازه خشتي جهان در فهرست ميراث جهاني يونسكو است و از آن زمان تاكنون در «ليست در معرض خطر » قرار دارد و تلاش‌هاي گسترده‌اي براي مرمت آن در حال انجام است. تخت‌جمشيد در كنار دشت مرودشت در استان فارس همچنان در برابر لرزش شديد زمين بسيار آسيب‌پذير است. حتي يك نظريه در حد پيش فرض همچنان وجود دارد كه دليل اصلي تخريب تخت‌جمشيد را زمين‌لرزه‌اي همزمان يا بلافاصله پس از آتش‌سوزي ۳۳۰ قبل از ميلاد مي‌داند. يك زلزله بزرگ امروز مي‌تواند ستون‌هاي نمادين را سرنگون كند . ميدان نقش جهان اصفهان، مكان ثبت شده در يونسكو، با شاهكارهايي مانند مسجد شاه، مسجد شيخ لطف‌الله و كاخ عالي‌قاپو و بازار احاطه شده است. اين ساختمان‌ها، با مناره‌هاي بلند، گنبدهاي بزرگ و كاشي‌كاري در برابر زمين‌لرزه‌ها بسيار آسيب‌پذير هستند. از سوي ديگر محدوده تاريخي اصفهان امروزه بسيار در معرض آسيب ناشي از فرونشست زمين است. يزد به عنوان يك «شهر كويري » ثبت شده در فهرست يونسكو، يك ميراث زنده است. بادگيرهاي معروف آن، شهر قديمي خشتي و سامانه‌هاي قنات، همگي در معرض خطر هستند. سيل‌هاي ناگهاني در كوير مي‌توانند پايه سازه‌ها را فرسايش دهند و توفان‌هاي شن دايما ساختمان‌ها را در معرض هوازدگي قرار مي‌دهند. بازار تاريخي تبريز به عنوان يكي از قديمي‌ترين و بزرگ‌ترين بازارهاي سرپوشيده جهان و ثبت شده در فهرست يونسكو، در شهري با بيشترين زمين‌لرزه‌هاي تاريخي ايران قرار گرفته و تبريز چندين‌بار در طول تاريخ توسط زلزله ويران شده است. زلزله ۱۷۲۱ تبريز فاجعه‌بار بود كه با بزرگاي تخميني ۷.۷ موجب ويراني تقريبا كامل شهر شد. مسجد كبود شاهكار نمادين قرن پانزدهم تقريبا به‌طور كامل ويران شد. كاشي‌هاي آبي معروف آن خرد شدند و گنبد آن فرو ريخت. بخش عمده‌اي از ارگ تبريز آسيب‌هاي شديدي ديد. بازارها، مساجد و حمام‌هاي عمومي با فروپاشي تقريبا كامل زيرساخت‌هاي شهر، از جمله بناهاي تاريخي بي‌شمار، مدارس علميه و كاروانسراهاي موجود در مجموعه بازار بزرگ تخريب شدند. در زلزله ۱۷۸۰ تبريز كه تنها ۵۹ سال پس از زلزله ۱۷۲۱ رخ داد، بسياري از بناهاي بازمانده از زلزله قبل كه ضعيف شده بودند، كاملا تخريب شدند. مسجد كبود خسارات بيشتري متحمل شد . زلزله نه تنها ساختمان‌ها، بلكه بافت شهري را نيز ويران كرد. بازسازي شهر بر روي آوار لايه‌هاي قديمي و مدفون زلزله‌هاي ۱۷۲۱ و ۱۷۸۰ صورت گرفت. اين امر كار باستان‌شناسي را پيچيده مي‌كند و به اين معني است كه بسياري از لايه‌هاي قديمي‌تر هنوز غيرقابل دسترسي هستند. در نزديكي زنجان، گنبد سلطانيه در فهرست ميراث جهاني يونسكو، قديمي‌ترين گنبد دو پوسته جهان، شاهكاري از معماري ايلخاني است. اين بنا در نزديكي كانون دو زمين‌لرزه باستاني ۲۳۰۰ و ۱۵۰۰ سال قبل در نزديكي معدن نمك چهرآباد استان زنجان است.
تقويت سازه‌ها با تقويت‌كننده‌هاي پنهان براي كمك به آنها در مقاومت در برابر لرزش و نصب لرزه‌نگارها و سيستم‌هاي نظارت بر سلامت سازه براي رديابي ارتعاشات و حركت، مدل‌سازي ديجيتال سه‌بعدي دقيق براي بهره‌برداري در مرمت و تدوين برنامه‌هاي واكنش اضطراري خاص براي سايت‌هاي ميراث بزرگ از فوري‌ترين فعاليت‌هايي است كه بايد در حوزه حفظ ميراث انجام شود.
ميراث فرهنگي غني ايران همراه با زمين‌شناسي ناپايدار آن موجب شده تا مهم‌ترين مكان‌هاي ميراث فرهنگي ايران عمدتا با سوانح و بلاياي تاريخي، چه طبيعي و چه انساني، تخريب شوند. تخت جمشيد با فاجعه تخريب عمدي آتش‌سوزي در تجاوز اسكندر مقدوني در ۳۳۰ پيش از ميلاد تخريب شد چنان‌كه سازه‌هاي چوبي درون كاخ‌هاي سنگي باشكوه، از جمله كاخ آپادانا و خزانه‌داري سوخت . گرما آنقدر شديد بود كه ستون‌ها و نقش برجسته‌هاي سنگي عظيم را ترك داد. اين مكان به ويرانه تبديل شد و هرگز شكوه سابق خود را بازنگرداند و به عنوان اسكلتي باشكوه از آنچه زماني قلب يك ابرقدرت باستاني بود، باقي ماند. شهر ري در تهاجم‌ها و زلزله‌هاي متعدد چند بار به‌طور كامل ويران شد. ري از قديمي‌ترين و مهم‌ترين شهرهاي جهان، پايتخت اصلي مادها و شهري مهم در طول دوران هخامنشي، اشكاني و ساساني بود. اين شهر مركز زرتشتيان و اوايل دوران اسلامي محل سكونت چهره‌هايي مانند هارون‌الرشيد و طغرل سلجوقي بود. زمين‌لرزه بزرگ ۳۱۲ ق. م و همچنين زلزله‌هاي ۶۵۵، ۸۵۶، ۸۶۴ و ۱۳۸۴ هجري قمري موجب ويراني ري شدند.در سال ۱۲۲۰ ميلادي سپاه متجاوز چنگيز‌خان مغول شهر را به كلي ويران كرد، جمعيت آن را قتل عام كرد و ساختمان‌هاي آن را با خاك يكسان كرد. تهران به عنوان شهري در حال توسعه در زمان شاه طهماسب صفوي بر روي ويرانه‌هاي ري گسترش يافت. امروزه، تنها چند بناي پراكنده مانند برج طغرل و تپه چشمه‌علي باقي مانده‌اند.
فرونشست زمين فاجعه‌اي كندتر و بطئي است كه به دليل پمپاژ آب زيرزميني موجب فرونشست در دشت‌هاي مختلف ايران شده و اين امر باعث ايجاد فشار بسيار زياد بر بناهاي تاريخي شده كه منجر به ترك‌هاي عميق و منتشر شونده، قوس‌هاي ناهم‌تراز و شكست سازه‌اي شده است. ريزش حفره‌هاي زيرزميني نيز منجر به فروچاله‌ها مي‌شود كه اغلب از قنات‌هاي خشك شده يا سفره‌هاي آب زيرزميني بيش از حد پمپاژ شده ناشي مي‌شود. با فرونشست زمين، سطح آب پايين مي‌رود كه براي پي‌هاي سنتي كه اغلب بر روي شمع‌هاي چوبي ساخته شده‌اند و براي جلوگيري از پوسيدگي بايد مرطوب بمانند، فاجعه‌بار است. اصفهان با سرعت نگران‌كننده‌اي بيش از 20 سانتي‌متر در سال در برخي مناطق شمال شهر در حال فرونشست است. اين امر مستقيما و به تدريج بر پل‌هاي نمادين خواجو و سي و سه پل اثر مي‌گذارد. ترك‌ها در حال گسترش هستند و پايه‌ها تحت فشار زيادي قرار دارند. ميدان معروف نقش‌جهان نيز به دليل جابه‌جايي زمين، شاهد ترك خوردن بناهاي تاريخي اطراف خود است. در استان فارس تصاوير ماهواره‌اي و بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه كل دشت مرودشت، محل قرارگيري تخت جمشيد و نقش رستم، در حال فرونشست است. اين امر تهديدي مستقيم براي تماميت ساختاري اين سكوها و مقبره‌هاي سنگي باستاني ايجاد مي‌كند. مكاني كه در اثر فرونشست ضعيف شده است در برابر آسيب زلزله بسيار آسيب‌پذيرتر خواهد بود.