حوضه سفیدرود آب ندارد
وحید خرمی، مدیرعامل آب منطقه‌ای گیلان:
نوبتبندی دقیق توزیع آب کشاورزی و هماهنگی مردم و مسوولین، شالیزارهای گیلان را زنده نگه داشته است
استان گیلان همواره به عنوان پربارش‌ترین منطقه ایران شناخته می‌شود، اما گیلان هم از کم‌آبی بی‌گزند نمانده است تا آنجا که این روزها در برخی تحلیل‌ها با چالش‌های جدی در نحوه مدیریت منابع آبی معرفی شده است. قصد داریم با نگاهی تخصصی-تحقیقی به موضوع آب در استان گیلان بپردازیم. میزان مصرف آب در استان گیلان براساس سند بالادستی سازگاری با کم‌آبی حدود3300 میلیون مترمکعب است که 3000 میلیون مترمکعب از آب سطحی و 300 میلیون مترمکعب آن از آب زیرزمینی تامین می‌گردد.مصارف هدف آب استان به میزان2950 میلیون متر در بخش کشاورزی (از این میزان حدود 1670 میلیون مترمکعب تحت شبکه سفیدرود)، 300 میلیون مترمکعب تامین آب شرب و 50 میلیون مترمکعب برای صنعت می باشد.
سد سفیدرود
سد سفیدرود واقع در شهرستان رودبار اصلی‌ترین منبع تامین آب اراضی کشاورزی استان است. ظرفیت آبگیری مخزن این سد حدود یک میلیارد مترمکعب می‌باشد. آورد حوضه سد سفیدرود تا دو دهه پیش به نحوی بود که اراضی کشاورزی گیلان به صورت یکنواخت و بدون نیاز به نوبتبندی تا پایان فصل زراعی آبیاری می‌گردید، اما احداث ۱۱ سد مخزنی جدید در رودخانه‌های قزل‌اوزن و شاهرود روی شاخه‌های اصلی تامین‌کننده آب سد سفیدرود، شرایط را تحت تاثیر قرار داد. هر یک از این سدها برای خود حق‌آبه‌ای تعریف کردند و آورد پایدار رودخانه‌های منتهی به سد سفیدرود را با چالش مواجه ساختند. در این میان،یک مشکل اساسی دیگر نیز خودنمایی می‌کند: بارش‌های فراوان در داخل گیلان غالبا در فصول غیر زراعی رخ می‌دهد و سد مخزنی خاصی برای ذخیره این آب‌های سطحی وجود ندارد که معادله مدیریت منابع آب استان را تحت‌الشعاع قرار داده است. از طرفی دیگر حتی اگر چنین سدهایی در برخی مناطقی که خاستگاه استقرار سد مخزنی وجود داشته باشد احداث شوند، به لحاظ جانمایی قادر نخواهند بود مانند سد سفیدرود اراضی استان علی‌الخصوص اراضی شالیزاری دشت مرکزی گیلان را تامین آب نمایند (حداقل نیاز کشاورزی شبکه سفیدرود از محل سد سفیدرود 1400 میلیون مترمکعب است که در سالیان اخیر این میزان به حدود 1000 میلیون مترمکعب کاهش یافته است). اما داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود. در مسیر رفع این چالش، از سال ۱۳۹۶، مطالعاتی برای اجرای طرح نوبتبندی نوین آب، بدون آسیب به کشاورزان آغاز گردید. پس از ماه‌ها بررسی علمی و فنی، تصمیم بر آن شد که آب سد به صورت دوره‌های هشت روزه وصل و چهار روزه قطع، از شبکه سفیدرود دراختیار کشاورزان قرار گیرد. نتایج مطالعات نشان داد که زمین‌های برنج‌کاری پس از غرقاب‌سازی، با چهار روز قطع آب و با بازگشت مجدد، هیچ آسیبی به محصول‌شان وارد نمی‌شود. این یافته، پایه‌ای علمی برای مدیریت جدید آب در گیلان شد. همچنین، تشکیل جلسات منظم کمیته منابع و مصارف با حضور سازمان جهاد کشاورزی و هواشناسی، به شناسایی دقیق نیاز آبی برنج و زمان‌بندی بارندگی‌ها کمک شایانی کرد. از طرفی با توجه به نیاز اراضی شالیزاری شبکه سفیدرود، ذخیره سد نمی‌تواند به عنوان تنها منبع، نیاز آبی را به صورت کامل تامین نماید، از این‌رو استفاده از منابع داخلی مانند ایستگاه‌های پمپاژ، آببندان‌ها، چاه‌ها و بازچرخانی آب نقش اساسی به عنوان منابع کمکی دارند که در سال‌های اخیر به شکل کم‌سابقه‌ای مدیریت گردید. تبیین و توجیه این طرح برای کشاورزان کاری دشوار بود، اما کاهش آورد حوضه سفیدرود و تغییر الگوی بارش‌ها، لزوم این تغییر را اجتناب‌ناپذیر کرده بود. امروز، با تدبیر و مدیریت هوشمند، این چالش تا حد زیادی مهار شده و حیات اقتصادی گیلان که همچنان به آب گره خورده با گذراندن سال آبی 1404-1403، چهارمین خشکسالی پیاپی (یکی از مهم‌ترین شاخه‌های بیان‌کننده این مهم، کاهش آورد متوسط به میزان 50درصدی رودخانه سفیدرود می‌باشد) را بدون آسیب جدی سپری نموده است که این امر در تاریخ استان بی‌سابقه بوده است. در همین زمینه وحید خرمی؛ مدیر عامل آب منطقه‌ای گیلان به «اعتماد» شرح می‌دهد: حدودا در سال ۹۲ که مدیر امور سدهای گیلان بودم بنای تشکیل کارگروهی به جهت مدیریت مصرف آب گذاشته شد. البته آن روزها نه کمبودی بود و نه چالشی اما تصمیم بر کار کارشناسی و تحقیق و پژوهش داشتیم و به همین علت از تمام ارگان‌های دخیل در تولید برنج و مدیریت مصرف آب دعوت کردیم و کارگروه منابع و مصارف آب، ایجاد شد. در این جمع که شامل تمام دستگاه‌ها و ارگان‌های ذی‌نفع بود و الان هم هست، یافته‌های علمی را پيرامون نیاز آبی برنج بررسی می‌کردیم. کم‌کم این کارگروه به اتاق فکر برای تصمیم‌گیری در مباحث آب تبدیل شد؛ بدین شکل که پیشنهاد کارشناسی را مطرح می‌کرد و عموما مورد استقبال قرار می‌گرفت. این کارگروه هنوز هم فعال است و شالیزارها را زنده نگه داشته است و در فصل کشاورزی هر هفته تشکیل جلسه می‌دهد و در فصول غیر‌کشاورزی هر دو یا سه هفته یکبار نشست دارد و درباره بیلان آبی استان، تحلیل و بررسی‌هایی را ارائه می‌دهند، از‌جمله کارهای مهمی که در سال‌های اخیر اجرا کردیم، نوبتبندی آبدهی زمین‌های کشاورزی بود که به صورت اندازه‌گیری دبی در کانال‌ها و نرم‌افزاری آن را بررسی کردیم و پس از آن به صورت میدانی اجرا کردیم تا بهترین مدل، با بیشترین بازدهی را به دست بیاوریم. در سال ۹۷ که سیلاب در مناطقی از کشور جاری شد از سد سفیدرود گیلان چندین مرحله رهاسازی آب داشتیم تا بتوانیم بدون هیچ خسارتی، شرایط را مدیریت کنیم و دقیقا بعد از آن به کم‌آبی برخورد کردیم که در همان مقطع از مطالعات انجام شده در کارگروه استفاده کردیم و خشکسالی را پشت سر گذاشتیم. پس از آن کمبود آب نسبتا مرتفع شد تا حدودا ۴ سال قبل که تا امروز، ما هر سال را با چالش،گذرانده‌ایم و هر سال هم شرایط سخت‌تر می‌شود. سال گذشته با ۷۰۰ میلیون مترمکعب، در شرایطی که در اردیبهشت، برف زیادی هم روی کوه‌ها نداشتیم، سال آبی را آغاز کردیم. در‌حالی که باید نیاز یک میلیارد و چهارصد میلیون مترمکعبی را تامین می‌کردیم. امسال علاوه بر کم‌آبی که به طور ممتد با آن روبه‌رو بودیم حتی بارندگی داخل استان هم که معمولا اواخر تیر و اوایل مرداد کمی کمک‌کننده بود را هم نداشتیم و تا روز آخر کشاورزی، مجبور به تقسیم آب بودیم. سال آینده هم سال سختی را خواهیم داشت، چون پاییز خشکی را سپری می کنیم و قزل‌اوزن سرمنشا اصلی سد هنوز خشک است. در این روزهای کم‌آبی که هم تجهیزات در حال آسیب و استهلاک است و هم کشاورزان در فشار هستند ما در مجموعه آب منطقه‌ای گیلان علاوه بر توزیع عادلانه آب، مجبور به توزیع عادلانه کم‌آبی هم هستیم تا بتوانیم شرایط را مدیریت کنیم. توزیع عادلانه سختی بدین معناست که مثلا ما در شبکه فومنات که یکی از سه شبکه توزیع گیلان (فومنات، مرکز، شرق) است، پس از کار کارشناسی نحوه توزیع آب را تغییر دادیم تا همه شبکه به یک مقدار از آب بهره‌مند شوند. این بهینه‌سازی پس از فومنات در شرق هم انجام خواهد شد.
نتیجه‌گیری نهایی
ایجاد و ساخت سد برای کنترل باران در گیلان ضروری است باتوجه به توضیحات قبلی به اندازه سد سفیدرود (منجیل) موثر نخواهد بود و مهم‌ترین قسمت ماجرا این است که باران باید در استان‌های بالادست مانند کردستان و زنجان و قزوین ببارد تا سد سفیدرود آبگیری کند و آب منطقه‌ای گیلان بتواند عملکرد مطلوبی ارائه دهد، چون بارش های باران و سیلاب‌ها در گیلان عموما در فصولی مانند پايیز و زمستان هست که کشاورزان به آب نیاز چندانی ندارند. مهندس وحید خرمی در گوشه‌هایی از صحبت‌های خود به آمارهای نگران‌کننده اشاره کرد و اذعان داشت: برای دنیای رسانه و خبرنگاران احترام زیادی قائلم، اما تمام تلاشم این بوده که با اعلام پیش از موعد بحران، زودتر بحران‌آفرینی نکنم و تمام این چند سال آمار و اطلاعات را با مسوولین استان بررسی کردیم و عملکرد مناسبی با همراهی کشاورزان عزیز ارائه کردیم، باشد که مورد رضای خداوند قرار گیرد.
اقدامات شاخص انجام شده پروژه‌هاي تامين آب شرب و كشاورزي در ساليان اخير به تفكيك مناطق مختلف استان گيلان:
1-اجراي حدود 4 كيلومتر ساماندهي رودخانه مرزي آستاراچاي با ارزش كنوني حدود 650 ميليارد تومان
2-پس از انتقال طرح آبرساني به شهر آستارا به آب منطقه‌اي گيلان در سال گذشته موضوع تامين و انتقال آب شرب از منطقه چلوند به شهر آستارا در برنامه كاري قرار گرفت و مناقصه آبرساني مذكور با ارزش حدود 750 ميليارد تومان برگزار گرديد و عمليات اجرايي آن آغاز گرديده است.
3-آبرساني به شهر تالش در دو فاز اضطراري و فاز تكميلي از چاه فلمن انجام شد. ارزش كنوني كار انجام شده حدود 700 ميليارد تومان مي‌باشد. خوشبختانه با اجراي طرح‌هاي مذكور تنش آب شرب شهرستان مذكور به طور كلي برطرف شده است.
4-سد لاستيكي ماسال با ارزش فعلي 200 ميليارد تومان به اتمام رسيده در دست بهره‌برداري است. همچنين سد‌هاي لاستيكي آستارا، تالش و صومعه‌سرا در چند سال اخير در حال احداث بوده و داراي پيشرفت فيزيكي بالا مي‌باشند. در صورت تامين اعتبار موردنياز حداكثر طرف يك سال آينده قابليت بهره‌برداري دارند.
5-در بخش شهرستان رشت سد لاستيكي فخر‌آباد لشت‌نشاء به بهره‌برداري رسيده است. ارزش كنوني پروژه مذكور 250 ميليارد تومان است.
6-در محدوده شهرستان آستانه اشرفيه مخزن زميني 10 هزار متر مكعبي آستانه با ارزش روز 350 ميليارد تومان به بهره‌برداري رسيده است. همچنين سد لاستيكي انبار سر پس از برطرف شدن مشكلات تملك اراضي با سرعت مناسب در دست ساخت است.
7-در محدوده شهرستان لاهيجان پروژه بزرگ رينگ دور شهر لاهيجان با حدود 20 كيلومتر لوله‌گذاري داخل شهر و ارزش روز حدود 1000 ميليارد تومان به بهره‌برداري رسيده است.
8-در محدوده شهرستان سياهكل سد ديلمان داراي رديف اجرايي ملي شد و عمليات اجرايي آن آغاز گرديد. همچنين مخازن زميني و هوايي آب شرب سياهكل نيز با پيشرفت بالاي 70درصد در دست ساخت بوده و حداكثر ظرف سال آينده به بهره‌برداري خواهند رسيد.
9-در محدوده شهرستان لنگرود سد لاستيكي پهلوان بستو گالش كلام با ارزش روز 600 ميليارد تومان به بهره‌برداري رسيده است. همچنين پيرو حل مشكل تملك اراضي سد لاستيكي راداركومه با برآورد اوليه حدود 200 ميليارد تومان به زودي آغاز خواهد شد.
10-در محدوده شهرستان رودسر فاز اضطراري تصفيه‌خانه طول لات با ارزش روز حدود 600 ميليارد تومان به بهره‌برداري رسيد و تنش آبي ناشي از كدورت چشمه سفيدآب (منبع تامين آب شرب شهرستان‌هاي رودسر و املش) برطرف شد. همچنين مخزن 5 هزار متر مكعبي رحيم‌آباد و خط انتقال آن با ارزش روز حدود 100 ميليارد تومان آماده بهره‌برداري است.
11-در محدوده شهرستان رودبار مجوز رديف ملي پروژه سد ديورش و خط انتقال آن اخذ گرديد و با سرعت مناسبي در دست احداث است. اميد است فاز اول طرح آبرساني سد ديورش تا شهر توتكابن حداكثر تا پايان سال آينده به بهره‌برداري برسد.