نگاهي به كتاب «درآمدي به فلسفه اخلاق اسلامي»
اخلاق و حكمت عملي
كتاب «درآمدي به فلسفه اخلاق اسلامي» يكي از جامع‌ترين و در عين حال روان‌ترين آثار تأليفي فارسي در حوزه فلسفه اخلاق اسلامي به شمار مي‌رود. محسن جوادي، استاد تمام گروه فلسفه دانشگاه قم و از برجسته‌ترين پژوهشگران اخلاق نظري در ايران، در اين كتاب كوشيده است تا چارچوبي منسجم و بومي براي فهم اخلاق اسلامي ارايه بدهد؛ چارچوبي كه نه صرفا نقل قول از متون ديني است و نه تقليد محض از الگوهاي اخلاقي غربي، بلكه گفت‌وگويي جدي و روش‌مند ميان عقل فلسفي و منابع وحياني است.
نويسنده از همان ابتدا پرسش محوري خود را مطرح مي‌كند: آيا مي‌توان از «اخلاق اسلامي» به عنوان يك نظام واحد سخن گفت يا تنها با بيان‌هاي متعدد و پراكنده‌اي روبه‌رو هستيم كه هدف واحدي را دنبال مي‌كنند؟ پاسخ جوادي مثبت است؛ او نشان مي‌دهد كه با وجود تنوع ظاهري در متون فقهي، كلامي، عرفاني و فلسفي مسلمانان يك «هدف غايي» مشترك وجود دارد؛ كمال و سعادت آدمي از طريق قرب به خداوند. اين هدف واحد، محور همه مباحث كتاب است و به خواننده كمك مي‌كند تا پراكندگي ظاهري را به وحدت باطني تبديل كند.
كتاب با تبيين نسبت اخلاق و حكمت عملي آغاز مي‌شود. جوادي با تكيه بر سنت ارسطويي- اسلامي، اخلاق را بخش مهمي از حكمت عملي مي‌داند كه با فقه و سياست پيوندي ناگسستني دارد، اما از آنها متمايز است. او سپس به انسان‌شناسي اخلاقي مي‌پردازد و نقش «نفس» را به عنوان كانون تحولات اخلاقي برجسته مي‌كند؛ نفس نه صرفا يك واقعيت روان‌شناختي، بلكه موجودي است كه قابليت خليفه‌اللهي دارد و حركت اخلاقي‌اش در مسير تهذيب و تزكيه شكل مي‌گيرد.
يكي از نوآورانه‌ترين بخش‌هاي كتاب، مبنا قرار دادن «سعادت» به عنوان غايت همه فعاليت‌هاي آدمي است. جوادي سعادت را نه صرفا لذت يا حتي عمل به تكليف، بلكه «فعليت يافتن كمالات شايسته انسان» مي‌داند و نشان مي‌دهد كه چگونه در نظام اخلاق اسلامي، سعادت و فضيلت درنهايت به يك نقطه مي‌رسند. او با دقت از افتراق ميان رويكردهاي فضيلت‌محور مكتب مشاء و ارسطو با رويكردهاي تكليف‌گراي اشعري يا معتزلي عبور مي‌كند و مدلي ارايه مي‌دهد كه در آن فضيلت هم علت سعادت است و هم جزو ذاتي آن.
در فصل‌هاي بعدي، نويسنده به طبقه‌بندي فضايل مي‌پردازد. او ابتدا «اخلاق عمومي» يا فضايل مشترك انساني (مانند اعتدال، شجاعت، حكمت و عدالت) را بررسي مي‌كند و سپس عدالت را به عنوان مادر فضايل و محور نظام اجتماعي مورد توجه ويژه قرار مي‌دهد. در ادامه، «فضايل الهياتي» يا فضيلتي را كه در آيينه شريعت متجلي مي‌شود (توحيد، نبوت، معاد، توكل، رضا، شكر و...) تحليل مي‌كند و نشان مي‌دهد كه اين فضايل نه در كنار فضايل انساني، بلكه در مرتبه‌اي بالاتر و كامل‌كننده آنها قرار دارند. يكي از بحث‌هاي جذاب كتاب، بررسي عوامل بيروني سعادت و شقاوت است. جوادي با دقت نشان مي‌دهد كه چگونه مال، جاه، قدرت و حتي برخي روابط اجتماعي مي‌توانند هم مايه سعادت باشند و هم مايه شقاوت؛ بسته به اينكه در چه جايگاهي از سلسله‌مراتب ارزشي قرار گيرند. او در اين بخش به زيبايي از آيات و روايات استفاده مي‌كند تا ثابت كند كه اسلام هرگز دنيا را به طور مطلق نفي نكرده، بلكه آن را در نسبت با آخرت معنادار كرده است.
فصل مربوط به «محبت و دوستي» از لطيف‌ترين و عميق‌ترين بخش‌هاي كتاب است. نويسنده با تكيه بر آيات قرآني و روايات، محبت را موتور محرك اخلاق مي‌داند و دوستي با خدا، پيامبر (ص)، اهل‌بيت (ع) و مومنان را اوج اين سلسله‌مراتب معرفي مي‌كند. او نشان مي‌دهد كه چگونه در اخلاق اسلامي، عاطفه و عقل نه در تقابل، بلكه در تكامل يكديگرند.
كتاب درنهايت به يكي از كهن‌ترين و مهم‌ترين پرسش‌هاي فلسفه دين اسلامي مي‌رسد: نسبت دين و اخلاق. جوادي با مرور نظريه‌هاي مختلف (استقلال كامل، تبعيت كامل، تلفيق و...) به مدلي مي‌رسد كه در آن اخلاق هم عقلاني و مستقل است و هم در پرتو وحي به كمال خود مي‌رسد. او با استدلال‌هاي دقيق نشان مي‌دهد كه چرا نظريه «الهام الهي» يا «تزكيه عقل توسط وحي» از ساير نظريه‌ها قوي‌تر و سازگارتر با متون ديني و دستاوردهاي عقلي است.
آنچه اين كتاب را از آثار مشابه متمايز مي‌كند، چند ويژگي مهم است:
اول، زبان روان و منظم كه حتي خواننده غيرمتخصص را نيز با خود همراه مي‌كند.
دوم، پرهيز از تكرار مكررات و ارايه تحليل‌هاي بديع و عميق .
سوم، توجه همزمان به ميراث فلسفي اسلامي (ملاصدرا، علامه طباطبايي، شهيد مطهري) و گفت‌وگو با فلسفه اخلاق معاصر غرب.
چهارم، ساختار منسجم و پيوسته كه خواننده را از انسان‌شناسي تا رابطه دين و اخلاق به صورت گام‌به‌گام پيش مي‌برد.
اين كتاب اثري است كه هم براي دانشجويان و پژوهشگران اخلاق و كلام اسلامي كتابي درسي و مرجع به شمار مي‌رود و هم براي هر خواننده جدي و جوياي معرفت، دريچه‌اي روشن به سوي فهم عميق‌تر اخلاق ديني مي‌گشايد. اين كتاب نه فقط يك «درآمد» بلكه يك «بناي استوار» در فلسفه اخلاق اسلامي است كه سال‌ها محل رجوع و بحث خواهد بود. «درآمدي به فلسفه اخلاق اسلامي» نوشته محسن جوادي به همت انتشارات هرمس در 270 صفحه منتشر شده است.