«اعتماد» سناريوهاي احتمالي براي جنگ روسيه و اوكراين را بررسي میکند
پوتين؛ برنده رويارويي فراآتلانتيكي
حديث روشني
ولوديمير زلنسكي، رييسجمهور اوكراين بامداد سهشنبه پس از مذاكرات با نمايندگان امريكا و شركاي اروپايي در ژنو و با اشاره به نتايج اين دور از مذاكرات گفت كه فهرست گامهاي لازم براي پايان جنگ اكنون قابل اجرا است. به گفته رييسجمهور اوكراين در چارچوب جديد، بسياري از عناصر كليدي و درست گنجانده شدهاند و تعداد موارد مورد توافق كاهش يافته است و ديگر اين طرح شامل ۲۸ مورد اوليه دونالد ترامپ رييسجمهور امريكا نيست. زلنسكي در ادامه تاكيد كرد كه تيم اوكرايني به زودي گزارشي تازه از پيشنويس گامها ارايه كرده و اين رويكرد را «كاملا درست» خواند. در حالي كه خبرها حاكي از آن است كه پس از مذاكرات ژنو، طرح ۲۸ مادهاي ترامپ به ۱۹ ماده كاهش يافته، مسكو اعلام كرده كه طرح اروپاييها را نميپذيرد. در همين رابطه يوري اوشاكوف، دستيار رييسجمهور روسيه، با بيان اينكه طرح اروپايي در نگاه نخست كاملا غيرسازنده به نظر ميرسد، گفت: «طرح جديد براي ما قابل قبول نيست.» اوكراينيها و اروپاييها پيشتر نسبت به بخشهايي از طرح 28 مادهاي ترامپ كه به رسميت شناختن برخي اراضي اوكراين به عنوان قلمرو دوفاكتو روسيه و لغو تحريمها عليه مسكو ميپرداخت، واكنش تندي نشان داده و خواستار ارايه طرح جايگزين شده بودند. حال آنكه تنها چند ساعت پس از آنكه دونالد ترامپ درباره چشمانداز پيشرفت دستيابي به يك توافق آتشبس اظهارنظر كرد، روسيه حملهاي تركيبي از موشك و پهپاد عليه اوكراين انجام داد كه تمركز آن به شدت بر كييف، پايتخت اوكراين بود.
پوتين در بازي جديد ناظر است يا بازيگر؟
مقامات اوكرايني و اروپايي در طول آخر هفته گذشته تلاش زيادي كردند تا طرح صلح ۲۸ مادهاي جديد دونالد ترامپ براي پايان جنگ در اوكراين را كه با مشاركت روسيه تهيه شده و به شدت به نفع كرملين بود، تغيير دهند. حال نيز مقامات امريكايي و اوكرايني از پيشرفتهايي خبر دادند، از جمله برخي تغييرات نامشخصي كه مدعياند در اين پيشنويس اعمال كردهاند. ولاديمير پوتين، رييسجمهور روسيه تاكنون در اين ميان صرفا نظارهگر بوده است. براي رهبر روسيه، يك طرح صلح دوستانه با كرملين كه تابعيت و آسيبپذيري دايمي اوكراين را تثبيت كند، يك پيروزي محسوب ميشود. پوتين پيشتر و در يك كنفرانس ويديويي با مقامات ارشد امنيتياش گفت كه طرح ۲۸ مادهاي مشروط بر بحثهاي جدي و معنادار ميتواند پايهاي براي يك توافق صلح نهايي باشد، در غير اين صورت روسيه ميتواند همچنان با زور اهداف خود را در اوكراين پيش ببرد. در همين رابطه الكساندر گابوف، مدير مركز كارنگي روسيه و اوراسيا، به نيويورك تايمز گفت: «واقعيت اين است كه غرب وارد مسابقه «درد» با ولاديمير پوتين شده است. چه كسي ميتواند درد بيشتري تحمل كند؟ در اين رقابت، پوتين ميتواند سختجان باشد و سيستم او نيز سختجان است.»
در ادامه اين گفتوگو، گابوف همچنين اشاره كرد كه اوكراينيها نيز همانقدر مقاوم هستند، اما كمبود منابع دارند؛ آنها از كمبود پرسنل نظامي، تسليحات و پول رنج ميبرند و همچنين از نبود حمايت متحد و يكپارچه غربي آسيب ميبينند.» اين درحالي است كه توانايي پوتين نيز براي ادامه جنگ نامحدود نيست. اقتصاد او با مشكلاتي روبهرو است، به ويژه پس از كاهش چشمگير درآمد نفتي كه با تحريمهاي اخير دولت ترامپ تشديد شده است. مسكو براي تامين هزينههاي جنگ، مالياتها را افزايش داده و بودجه نظامي سال آينده را كاهش داده است. نيروهاي روسيه در حالت تهاجمي هستند، اما پيشروي آنها از نظر تلفات انساني و تجهيزات آهسته و پرهزينه بوده است. با اين حال، پوتين معتقد است كه در مقايسه با اوكراين، زمان به نفع اوست. به نظر ميرسد وضعيت ميدان نبرد براي اوكراين با سرعت در حال وخيمتر شدن است. زلنسكي در داخل كشور به دليل رسوايي فزاينده فساد تضعيف شده و اوكراين با كمبود نقدينگي براي تامين دفاع و اقتصاد خود مواجه است، در حالي كه متحدان اروپايياش در استفاده از ميلياردها دلار دارايي روسيه مسدود شده براي حمايت مالي از كييف مردد هستند. در اين ميان ترامپ نيز بار ديگر به اوكراين تاخته و زلنسكي را متهم كرد كه از تلاشهاي امريكا قدرداني نميكند. به باور تحليلگران اين تلاشها بود كه منجر به ارايه طرح ۲۸ مادهاي شد كه بر عدم تمايل پوتين براي عقبنشيني در جنگ تاكيد داشت و اكنون اوكراين و متحدان اروپايي آن تلاش ميكنند تا آن را اصلاح كنند.
توپ در زمين اوكراين است؟
در روزهاي اخير، كرملين عملا دست به كار خاصي نزده است و نيازي هم نداشته. طرح صلح ۲۸ مادهاي امريكا و روسيه كه هفته گذشته به صورت غيررسمي در رسانهها فاش شد، واشنگتن، كييف و پايتختهاي اروپايي را دچار سردرگمي كرده و دقيقا همان شرايطي را ايجاد كرده كه ولاديمير پوتين مدتها به دنبال آن بود: ميز مذاكرهاي كه وزنهاش به شدت به نفع رييسجمهور روسيه سنگيني ميكند، اوكراينيهايي كه در شرايطي قرار گرفتهاند كه بايد شرايطي را بسنجند كه نميتوانند بپذيرند و تهديد از دست دادن مهمترين متحدشان را بالاي سر خود ميبينند. از زمان بازگشت دونالد ترامپ به قدرت، هم پوتين و هم ولوديمير زلنسكي، بيوقفه تلاش كردهاند تا امريكا را قانع كنند كه در برابر صلح مقاومت نميكنند. از سوي خود ترامپ اما، اوضاع نوساني و پر فراز و نشيب بوده؛ او در اين مدت يكي از طرفين را با پستها و تهديدهاي خشمگينانه مورد انتقاد قرار داده است. با اين همه پس از اجلاس ترامپ و پوتين در آلاسكا، كه به گفته اغلب منابع ترامپ را ناراضي گذاشت، او براي مدت كوتاهي به طور آشكارتر با كييف همراه شد و روسيه را به مانعتراشي در مسير صلح متهم كرد. تحريمهاي قابلتوجه امريكا عليه نفت روسيه نيز در پي آن اعمال شد. اما طرح صلح 28 مادهاي هفته گذشته اين ديناميك را به كلي دگرگون كرده است. به گزارش گاردين و در همين حال، مسكو به طور قابلتوجهي سكوت كرده است. وزارت خارجه براي روزها وانمود ميكرد كه از هرگونه ابتكار صلح بيخبر است. واشنگتن اما در تلاش است تا كييف قبل از سفر هيات امريكايي به مسكو براي نهايي كردن شرايط، با طرح صلح موافقت كند. كرملين بر اين باور است كه هر حركت زلنسكي براي پذيرش چيزي نزديك به پيشنويس ۲۸ مادهاي، بحران سياسي در اوكراين را برخواهد انگيخت؛ نتيجهاي كه مسكو آن را خوشايند قلمداد ميكند. در هر حال پوتين ميداند كه اوكراين نميتواند به سادگي مذاكرات را رها كند، چراكه اين كشور همچنان به تسليحات و اطلاعات ارايه شده توسط امريكا وابسته است و اگر متحد اصلياش كنار بكشد، با يك زمستان بالقوه فاجعهبار روبهرو خواهد شد. حتي اگر كييف از طرح صلح حمايت كند، تحليلگران و منابع داخلي روسيه انتظار دارند پوتين براي گرفتن امتيازات بيشتر فشار بياورد. در اين رابطه آنتون بارباشين، پژوهشگر مهمان در شوراي اروپايي روابط خارجي گفت: «ممكن است ۷۰درصد اين طرح قابل قبول باشد، اما بخش باقيمانده آن شامل مواردي است كه احتمالا پوتين هرگز با آن موافقت نخواهد كرد.»
به گفته بارباشين، پوتين قطعا خواهد گفت كه بله، بياييد روي اين كار كنيم؛ اما اين موارد هم موارد اصلاحات من هستند.» همزمان تاتيانا ستانووايا، پژوهشگر ارشد در مركز كارنگي روسيه و اوراسيا، در اين رابطه و درگفتوگو با گاردين پيشنويس كنوني طرح صلح ترامپ را كه معتقد است به طور ناشيانهاي تهيه شده، گفت فضاي زيادي براي تفسير باقي گذاشته و نوعي سند است كه پوتين هرگز آن را امضا نخواهد كرد. ستانووايا در ادامه افزود كه عبارتهاي مبهم درباره بيطرفي اوكراين و توسعه آينده ناتو نيازمند «اسناد، جدول زماني و تعهدات مشخص» است. به گفته اين پژوهشگر بعيد است پوتين از هدف اصلي خود يعني سلطه بر اوكراين عقبنشيني كند و در عوض فشار خواهد آورد تا نسخه بازبينيشدهاي از طرح كنوني تهيه شود كه بيشتر منافع روسيه را منعكس كند. با اين همه اما به نظر ميرسد اگر ديپلماسي متوقف شود، پوتين هيچ مشكلي با ادامه جنگ نخواهد داشت، زيرا كرملين بر اين باور است كه موقعيت اوكراين با گذر زمان بدتر خواهد شد به ويژه اگر ترامپ تهديدهاي خود براي توقف كمكهاي نظامي امريكا را عملي كند. ستانووايا ميگويد پوتين احتمالا منتظر است ببيند اختلافات ظاهري درون دولت امريكا درباره طرح چگونه پيش ميرود. ماركو روبيو، وزير امور خارجه امريكا نيز پيشتر و در روز شنبه پس از آنكه يك سناتور جمهوريخواه مدعي شد او خود را از اين طرح جدا كرده و آن را ابتكار روسيه خوانده است، تاكيد كرد كه امريكا اين طرح صلح را تهيه كرده است. ستانووايا گفت: «كرملين در حال مشاهده است تا ببيند كدام جناح درون دولت امريكا پيروز ميشود. هنوز براي مسكو خيلي زود است كه جشن بگيرد.» در سوي ديگر ماجرا نيز اميد اوكراين، اين است كه همراه با متحدان اروپايياش بتواند طرح را به سندي قابل قبول براي كييف تبديل كند و ترامپ را متقاعد كند تا از آن نسخه حمايت كند. روز دوشنبه، امريكا و اوكراين يك طرح صلح ۱۹ مادهاي ارايه دادند كه به طور قابلتوجهي به نفع كييف است، اما حساسترين مسائل سياسي را به بعد موكول كردهاند. مسكو تقريبا يا حتي مطمئنا اين پيشنهاد متقابل را رد خواهد كرد و همه چيز را به نقطه صفر بازخواهد گرداند. به گفته فيودور لوكيانوف، تحليلگر سياست خارجي نزديك به كرملين، با توجه به سرعت تحولات، احتمالا پوتين فعلا نقش تماشاگر را ايفا خواهد كرد. لوكيانوف همچنين تاكيد كرد: روسيه احتمالا فشار نظامي را در سطح فعلي حفظ خواهد كرد تا اوكراين طرح ۲۸ مادهاي اصلي را بپذيرد، پس از آن مسكو آماده خواهد بود به بحثهاي جزييتر وارد شود.
پيدا و پنهان طرح ۲۸ مادهاي ترامپ
به گزارش نيويورك تايمز، اكثر مفاد پيشنويس اوليه 28 مادهاي، بازتابدهنده خواستههاي طولانيمدت پوتين است، ازجمله محدوديت بر ارتش اوكراين و ممنوعيت عضويت اين كشور در ناتو. همچنين حمايتهايي از زبان روسي و كليساي ارتدوكس روسيه در قالب عباراتي مرتبط با قوانين اتحاديه اروپا درباره زبانها و اديان اقليت گنجانده شده بود، اما پوتين در اظهارات روز جمعه خود گفت وقتي در آگوست با ترامپ در آلاسكا ديدار كرده، امريكاييها از روسها خواسته بودند انعطاف نشان دهند و او آماده بود كه اين كار را انجام دهد. به ادعاي ناظران به احتمال زياد منظور پوتين از اين حرف، موضوع قلمروهاي تصرف شده است. مذاكرهكنندگان روسيه خواسته اوليه خود براي واگذاري كامل چهار منطقهاي كه مسكو در سال ۲۰۲۲ «ضميمه» كرده بود را كنار گذاشتند، هر چند روسيه كنترل بخشهاي وسيعي از آن مناطق، ازجمله دو مركز استان را در دست ندارد. گفتني است در آلاسكا، پوتين آمادگي خود را براي توقف جنگ اعلام كرد، مشروط بر اينكه اوكراين علاوه بر رعايت ساير خواستههاي كرملين، تنها بخش باقيمانده از منطقه «دونتسك» كه دراختيار داشت را واگذار كند. حال نيز طرح ۲۸ مادهاي خواستار خروج اوكراين از اين قلمرو است، كه به «منطقه غيرنظامي» تبديل شده و به عنوان خاك روسيه به رسميت شناخته شود. از آنجا كه پوتين جنگ خود را در داخل كشور به عنوان عملياتي براي نجات مردم روسزبان «دونتسك» و منطقه مجاور «لوهانسك» معرفي كرده، دشوار خواهد بود كه پيروزياي در داخل كشور به شكلي برجسته گردد كه منجر به تصرف بقيه دونتسك نشود. روسيه هماكنون كنترل «لوهانسك» را در دست دارد. در اين راستا اشتفان مايستر، تحليلگر روسيه فعال در شوراي آلمان براي روابط خارجي، گفت هنوز مشخص نيست كه پوتين حاضر به مصالحه خواهد بود يا خير. به گفته مايستر، پوتين ممكن است در تلاش باشد تا ترامپ را از اوكراينيها و اروپاييها جدا كند و مسير تسلط روسيه بر اوكراين از طريق زور را هموارتر سازد. مايستر در ادامه گفتوگويش با نيويورك تايمز گفت: «محاسبه پوتين اين است كه اميدوار است ترامپ از زلنسكي نااميد شود و هرگونه حمايتي را پس بگيرد و اگر تبادل اطلاعات يا موشكهاي برد بلند وجود نداشته باشد، اروپاييها نميتوانند جايگزين واشنگتن شوند. پوتين ميخواهد اوكراين را بشكند!»
صلح يا سردرگمي؟
با اين همه و با مطالعه تحليلها در پايتختهاي غربي، ممكن است اينگونه به نظر برسد كه طرح صلح پيشنهادي دونالد ترامپ براي پايان جنگ اوكراين، سند رويايي روسيه است. حتي ماركو روبيو، وزير امور خارجه، به سناتورهاي امريكايي گفته است كه اين طرح «ليست آرزوهاي» مسكو است. روبيو از آن زمان همراه با هيات اوكرايني ظاهر شد تا يك چارچوب صلح بهروز شده و اصلاح شده را معرفي كند كه به طور كامل حاكميت اوكراين را تضمين ميكند. به نظر ميرسد اكنون امريكاييها بايد براي بحث درباره جزييات اين طرح به مسكو سفر كنند. اما با وجود همه اين صحبتها، رهبران كرملين احتمالا از آنچه تاكنون روي ميز بوده راضي نيستند. متن پيشنويس كاملا مبهم، متناقض و گاه حتي مضحك است. به گزارش شوراي راهبردي روابط خارجي اروپا چندين ماده از اين طرح مستقيما به هسته خواستههاي اصلي روسيه مربوط ميشود: يعني تبديل شدن عضويت اوكراين در ناتو به يك آرزو! براساس پيشنويس، كييف بايد يك بند «بدون ناتو» را در قانون اساسي خود ثبت كند و بسته به نحوه تفسير عبارات ناشيانه، ناتو نيز از پذيرش اوكراين خودداري كرده و ممكن است از گسترش نفوذش در ساير مناطق نيز خودداري كند. هيچ نيرويي از اعضاي ناتو نبايد در اوكراين مستقر شود و اوكراين بايد اندازه ارتش خود را از حدود يك ميليون نفر به ۶۰۰ هزار نفر كاهش دهد. مسكو بخش «بدون ناتو» را تاييد ميكند، اما احتمالا خواستار تعهدات قانوني و الزامآور خواهد شد؛ براي مثال، رد رسمي تصميم اجلاس ناتو در بخارست ۲۰۰۸ مبني بر امكان عضويت اوكراين. با اين حال، ارتش ۶۰۰ هزار نفري اوكراين براي مسكو قابلقبول نيست. مسكو ممكن است حاضر به مذاكره درباره عدد دقيق باشد، اما اين سقف هنوز فاصله زيادي با «غيرنظاميسازي» دارد كه مقامات روسيه از آغاز جنگ بر آن اصرار داشتهاند. با اين همه اما موضوع سرزمينها موضوع بسيار مشكلسازتري براي مسكو است. اين پيشنويس تنها به روسيه وضعيت «عملا موجود» ميدهد، خطوط مرزي را در خط تماس تثبيت ميكند و يك منطقه غيرنظامي در بخش باقيمانده تحت كنترل اوكراين در استان «دونتسك» ايجاد ميكند. اين وضعيت براي اوكراين اما به دليل نقض حاكميتش غيرقابل قبول است، اما براي مسكو نيز كافي نيست، زيرا روسيه خواستار به رسميت شناختن كامل قانوني دستاوردهاي خود است. براي مسكو، وضعيت «عملا موجود» به معناي آن است كه شرايط ميتواند تغيير كند و كنترل روسيه بر اين مناطق ممكن است به چالش كشيده شود. در ادامه گزارش شوراي راهبردي روابط خارجي درباره جزييات پيشنويس صلح احتمالي روسيه و اوكراين آمده است كه تضمينهاي امنيتي نيز يك بنبست ديگر ايجاد ميكند، چراكه اين سند مشخص نميكند كه اوكراين تحت اين توافق چه چيزي دريافت خواهد كرد. روسيه تنها تضمينهايي را ميپذيرد كه در آنها حق وتو دارد و بتواند به طور موثر تعيين كند كه چه چيزي نقض پيمان صلح است و چه پاسخي مناسب است.
صلح براي اوكراين يا معامله دو سربرد براي واشنگتن؟
اين طرح جنجالي همچنين يك هدف بزرگ امريكايي را محقق خواهد كرد: كسب سود از ارايه امنيت و مشاركت در بازسازي اوكراين. در اين سند آمده است كه امريكا از ۱۰۰ ميليارد دلار دارايي مسدود شده روسيه براي بازسازي استفاده خواهد كرد و ۵۰درصد از سود حاصل را نگه ميدارد. باقي داراييها براي ابزار سرمايهگذاري ويژه امريكا-روسيه براي پروژههاي مشترك با هدف تقويت منافع متقابل و ثبات بلندمدت به كار گرفته ميشود. به طور كلي، واشنگتن از حدود ۳۰۰ ميليارد دلار از داراييهاي مسدود شده روسيه استفاده خواهد كرد. مسكو ممكن است اگر ساير خواستههايش برآورده شود، با اكراه اين وجوه را ناديده بگيرد. موضوع مهمتر اما براي مسكو، رفع تحريمها است. در اين پيشنويس چارچوب مشخصي براي رفع تحريمها ارايه نشده و تنها گفته شده كه تحريمها به طور جداگانه و تدريجي بررسي و درباره حذفشان توافق خواهد شد. مسكو قطعا بر برنامهاي محكم و الزامآور براي رفع تحريمها با جدول زماني تضمينشده اصرار خواهد كرد كه امريكا يا اتحاديه اروپا نتوانند به صورت يكجانبه آن را تغيير دهند. با اين حال، كرملين ممكن است از غيبت اتحاديه اروپا به طور غيررسمي خرسند باشد. طرح ۲۸ مادهاي هيچ نقشي براي اين بلوك در شكلدهي به توافق پيشبيني نميكند و دستورهاي مستقيمي از امريكا به همتايان اروپايي خود تعريف كرده. ابتدا، اتحاديه اروپا بايد تمامي داراييهاي مسدودشده روسيه كه دراختيار دارد را تحويل دهد. طرح تحت حمايت امريكا همچنين مقرر شده كه نيروهاي اتحاديه اروپا/ناتو در لهستان مستقر شوند، اتحاديه اروپا ۱۰۰ ميليارد دلار براي بازسازي اوكراين هزينه كند، تحريمها عليه روسيه طبق جدول زماني كه امريكا و روسيه تعيين ميكنند، برداشته شود. انتظار ميرود اتحاديه اروپا فرآيند الحاق اوكراين به اتحاديه اروپا را تسريع كند، درحالي كه نقشي اساسي در معماري امنيتي پس از جنگ اوكراين نخواهد داشت. به گزارش اين موسسه مطالعاتي، نقاط مبهمتري در اين طرح وجود دارد، به گونهاي كه در بخشهاي مختلف سند، برخي مواد كاملا عجيب ديده ميشود. بندي كه ميگويد «اگر اوكراين به طور غيرعمد موشكي به مسكو يا سن پترزبورگ شليك كند، تضمينهاي امنيتي لغو ميشوند» ظاهرا اين بند به طور ضمني حمله به ديگر شهرها را قابل قبول ميداند!
اروپا و صلح اوكراين
واقعيت اين است كه تاكنون خواستههاي اصلي مسكو حتي يك قدم هم جابهجا نشده است. مهم نيست كه يك طرح اروپايي چقدر خوب تدوين شده باشد يا هر پيشنويس بعدي امريكايي چگونه باشد؛ هيچ طرحي با مشاركت امريكا، اتحاديه اروپا و اوكراين شانس واقعي پذيرش كرملين را ندارد. اين وضعيت دو نتيجه احتمالي باقي ميگذارد؛ اول اينكه مسكو به طور كامل پيشنهاد را ناديده بگيرد. اين وضعيت به ترامپ اجازه ميدهد كه اوكراين را مقصر ندانسته و حمايت خود را ادامه دهد. دوم اينكه مسكو به اندازهاي مشاركت كند كه حداقل يك فرصت فرضي براي مصالحه ايجاد شود. با اين حال، احتمال گزينه دوم كم است. به هر حال، حتي اگر براي غربيها به نظر برسد كه اين طرح هديهاي به روسيه است، طرح ۲۸ مادهاي همچنان از فهرست آرزوهاي طولانيمدت مسكو كوتاه است.
سناريوي محتملتر اين است كه امريكا، اتحاديه اروپا و اوكراين به نوعي مصالحه حداقلي برسند، اما نهايتا مسكو طرح را به دليل برآورده نكردن خواستههاي اصلي خود رد كند، چراكه به نظر ميرسد شكاف بين نتايج نهايي موردنظر دوطرف همچنان گسترده و تاحد زيادي ناسازگار است.
مسكو به دنبال توافقي است كه دستاوردهاي سرزميني خود را تثبيت و گسترش دهد، درحالي كه كييف و پايتختهاي اروپايي بر حفظ حاكميت اوكراين اصرار دارند. نه ترامپ و نه روبيو جزيياتي درباره تغييرات اعمال شده بر طرح اوليه ۲۸ مادهاي ارايه نكردند؛ طرحي كه رهبران اروپايي در آن مشاركت نداشتند و طبق آن اوكراين از ناتو خارج نگه داشته شده و هواپيماهاي جنگنده اروپايي در لهستان همسايه مستقر ميشوند.