بده و بستان تزاري و بهارات
علي ودايع
رييس‌جمهوري روسيه در چارچوب «سفر بزرگ» عازم هند مي‌شود. سفر ويژه «ولاديمير پوتين» براي ملاقات با «نارندرا مودي» در حاشيه جنگ اوكراين و تقابل شرق با غرب مورد‌توجه قرار گرفته است. براساس اعلام رسمي دهلي‌نو، رييس‌جمهوري روسيه به دعوت نخست‌وزير هند ۴ و ۵ دسامبر (۱۳ و ۱۴ آذر) به هند سفر خواهد كرد. طبق بيانيه رسمي وزارت امور خارجه در روز جمعه، پوتين در طول اين سفر در بيست و سومين اجلاس سالانه هند و روسيه شركت خواهد كرد و با نخست‌وزير هند گفت‌وگو خواهد كرد. اين «سفر قريب‌الوقوع»، اولين سفر پوتين به هند از سال ۲۰۲۱ خواهد بود. رهبران هند و روسيه آخرين‌بار در اول سپتامبر امسال در«تيانجين» چين، در حاشيه اجلاس سازمان همكاري شانگهاي، حضوري با هم ديدار كردند. كرملين سفر قريب‌الوقوع پوتين به هند را «لحظه‌اي مهم» براي هر دو كشور توصيف كرده است. خبرگزاري دولتي تاس، به نقل از كرملين تاكيد مي‌كند كه «اين سفر از اهميت بالايي برخوردار است و فرصتي را براي بحث جامع در مورد دستور كار گسترده روابط روسيه و هند در چارچوب مشاركت استراتژيك ويژه ممتاز در حوزه‌هاي سياسي، تجاري، اقتصادي، علمي، فناوري، فرهنگي و بشردوستانه و همچنين بررسي مسائل بين‌المللي و منطقه‌اي روز فراهم مي‌كند.» هند و روسيه در سال ۲۰۰۰ اعلاميه همكاري استراتژيك خود را امضا كردند كه چارچوبي براي اجلاس‌هاي سالانه و همكاري در بخش‌هاي سياسي، دفاعي، اقتصادي و فناوري ايجاد كرد. در سال ۲۰۱۰، اين رابطه به «همكاري استراتژيك ويژه و ممتاز» ارتقا يافت. سوال بنيادين اينجاست كه چرا دهلي‌نو و مسكو سفري «قريب‌الوقوع» ترتيب داده‌اند؟ نگاه امريكا به اين ملاقات چيست؟
نگراني هند درباره تغيير توازن قدرت
بررسي رسانه‌هاي هندي نشان مي‌دهد كه آنها براي رييس‌جمهوري روسيه فرش قرمز تدارك ديده‌اند؛ آنها نگران تغييرات با سرعت ژئوپليتيكي و وزن‌كشي‌هاي روابط بين‌الملل هستند. دهلي‌نو پس از زد و خورد با اسلام‌آباد عملا درگير احساس ناامني و پاسخ‌هاي ناخوشايند به معماواره‌هاي امنيتي شده است. هند گمان مي‌كرد تسليحات فرانسوي (مشخصا جنگنده‌هاي رافائل) مي‌تواند نيازهاي آنها را برطرف كند اما تلفات سنگين آنها مقابل جنگنده‌هاي چيني يك وضعيت ناخوشايند و عدم توازن را رقم زده است. در همين حال، تنوع‌بخشي به منابع امنيتي (استقلال استراتژيك) يك نياز حياتي با «اضطرار زماني» است. هند به شدت متكي به تسليحات روسي است و نمي‌خواهد براي تامين امنيت خود تنها به يك منبع (امريكا) وابسته باشد. دعوت از پوتين، سيگنالي به واشنگتن است مبني بر اينكه دهلي‌نو مصمم به حفظ استقلال تصميم‌گيري در سياست خارجي و دفاعي خود است. هفته گذشته، وزارت دفاع هند اعلام كرد كه اين نشست به رياست مشترك «آميتاب پراساد» دبير مشترك (همكاري‌هاي بين‌المللي) و «ياشين سرگئي بوريسوويچ» معاون رييس FSMTC (سرويس فدرال همكاري‌هاي نظامي-فني روسيه) برگزار شده است. ناگفته نماند كه توافق‌نامه تبادل متقابل لجستيك (RELOS) كه در 18 فوريه 2025 در مسكو توسط «ويني كومار» سفير هند و «الكساندر فومين» معاون سابق وزير دفاع، امضا شد، قرار است همكاري نظامي بين دو شريك استراتژيك را افزايش دهد. سامانه‌هاي دفاعي روسيه مانند 400-S فوري‌ترين و كارآمدترين راه‌حل براي مقابله با تهديدات مرزي
(به ويژه از جانب چين و پاكستان) هستند. مودي براي تقويت ظرفيت دفاعي هند به اين فناوري‌ها نياز دارد. هند با دعوت از پوتين و تاكيد بر ادامه معاملات دفاعي، عملا به ترامپ فشار مي‌آورد كه در صورت بازگشت، از اجراي كامل و سختگيرانه «قانون كاتسا» عليه هند خودداري كند. اين ديدار، به مثابه يك «خط قرمز ديپلماتيك» عمل مي‌كند. به موازات نيازهاي نظامي و امنيتي، روسيه منبع مهم نفت ارزان براي هند بوده است. حفظ اين رابطه براي ثبات اقتصادي و مهار تورم در هند ضروري است. دعوت هند از پوتين براي ديدار، در واقع يك اقدام حساب‌شده در چارچوب سياست خارجي «چندجانبه‌گرايي شرقي» و استراتژي «توازن‌سازي» است. هدف اصلي دهلي‌نو، فراتر از صرفا حفظ روابط با روسيه، استفاده از اين بده و بستان به عنوان يك اهرم چانه‌زني قوي در برابر فشارهاي سخت «دونالد ترامپ» است.
واقعيت اين است كه هند، به عنوان يك قدرت در حال ظهور جهاني، تمايلي ندارد كه به صورت كامل در مدار راهبردي ايالات‌متحده قرار گيرد. دهلي‌نو از سابقه رفتار امريكا در تحميل تحريم‌هاي ثانويه و استفاده از اقتصاد به عنوان سلاح آگاه است. نزديكي بيش از حد يا تبعيت از واشنگتن، به معناي پذيرش «احتمال» اعمال فشار امريكا در حوزه‌هايي مانند حقوق بشر، سياست داخلي كشمير يا روابط تجاري با چين است. دعوت از پوتين، سيگنال روشني به واشنگتن است مبني بر اينكه هند داراي گزينه‌هاي استراتژيك جايگزين است و براي تامين منافع خود (به ويژه در زمينه دفاعي و انرژي) به يك قدرت واحد وابسته نخواهد شد. در عمق ذهن دهلي‌نو، هند مانند روسيه و چين، از يك نظام جهاني چندقطبي استقبال مي‌كند كه در آن قدرت امريكا محدود شده باشد. تقويت روابط با مسكو، به هند كمك مي‌كند تا در بلوك‌هاي غيرغربي مانند بريكس (BRICS) نقش فعال‌تري ايفا كرده و قدرت چانه‌زني خود را در مجامع جهاني افزايش دهد.
گذاره ويژه دهلي‌نو براي پهن كردن فرش قرمز اين است كه سفر پوتين صرفا يك تاكتيك ژئوپليتيك نيست، بلكه به طور مستقيم با منافع حياتي و بقاي هند گره خورده است؛ ولو اينكه بده و بستان با روسيه منجر به خشم امريكايي‌ها شود.
هدف تزاري
روسيه در پيرامون جنگ اوكراين مي‌خواهد با بازيگران چندجانبه‌گرايي «منافع مشترك» را دنبال كند. روسيه در هند اگرچه ملاحظاتي درباره رعايت منافع پاكستان و مشخصا چين دارد اما «نفوذ ژئوپليتيكي» و «منافع اقتصادي» در بده و بستان با بهارات داراي اهميت است. در شرايط تشديد تقابل با امريكا و غرب، روسيه نياز به حفظ و تعميق روابط استراتژيك با قدرت‌هاي مهم غيرغربي مانند هند دارد تا نفوذ بين‌المللي خود را حفظ كرده و تاثير تحريم‌ها را كاهش دهد. نياز تسليحاتي هند، يك فرصت اقتصادي جذاب براي مسكو است. پوتين به دنبال نهايي‌سازي قراردادهاي سودآور جديد (مانند سامانه‌هاي 400-S و احتمالا سوخو-۵۷) براي حفظ جريان درآمد ارزي حياتي براي صنايع دفاعي روسيه است. «تجاري‌سازي امنيت» يك وضعيت ويژه در سياست خارجي و تعريف منافع روسيه است. همزمان با بازي دهلي‌نو با منافع امريكا، روسيه نمي‌خواهد هند كاملا به سمت غرب (به ويژه امريكا) متمايل شود. تقويت مشاركت استراتژيك با هند، به مسكو اهرم فشار ديپلماتيك مي‌دهد و به حفظ توازن قواي منطقه‌اي كمك مي‌كند. نكته جالب اينجاست كه روسيه در عين رفاقت با چين نمي‌خواهد بيش از حد وابسته پكن باشد. هدف پوتين از سفر به دهلي‌نو، شكستن حصار ديپلماتيك غرب و نمايش اين «پرستيژ» است كه روسيه همچنان بازيگري مهم و داراي متحدين قدرتمند جهاني است. سفر به يك دموكراسي بزرگ و اقتصاد نوظهور مانند هند، به مسكو كمك مي‌كند تا روايت غربي‌ها مبني بر انزواي كامل روسيه را تضعيف كند. اين اقدام، به عادي‌سازي وجهه پوتين در سطح بين‌المللي، به‌ويژه در «جنوب جهاني» (Global South)، كمك شاياني مي‌كند. روسيه در عين حال، به دنبال سرمايه‌گذاري هند در كريدور حمل و نقل بين‌المللي شمال-جنوب (INSTC) است. اين كريدور براي دور زدن كانال سوئز و تسهيل تجارت روسيه با هند حياتي است.
حساسيت شديد امريكا
نگاه امريكا به سفر پوتين به هند، از ديدگاه رئاليسم تهاجمي و با تمركز بر «رقابت قدرت‌هاي بزرگ»، يك رويداد تهديدآميز و نشان‌دهنده شكست نسبي سياست انزواسازي روسيه است. واشنگتن اين ديدار را نه صرفا يك رويداد دوجانبه، بلكه به عنوان يك چالش جدي در برابر هدف ژئوپليتيك خود در منطقه هند-اقيانوس آرام مي‌بيند. واشنگتن هند را يك شريك حياتي در استراتژي خود براي مهار چين در منطقه هند-آرام
(Indo-Pacific) مي‌داند. تعميق روابط دفاعي دهلي‌نو با مسكو، همكاري‌هاي اطلاعاتي و نظامي بين امريكا و هند را پيچيده كرده و ممكن است تلاش‌هاي امريكا براي ايجاد يك جبهه متحد عليه چين را تضعيف كند. خريد تجهيزات عمده نظامي از روسيه توسط هند، اين كشور را در معرض اعمال تحريم‌هاي CAATSA (قانون مقابله با دشمنان امريكا از طريق تحريم‌ها) قرار مي‌دهد. امريكا به دنبال جايگزيني روسيه به عنوان تامين‌كننده اصلي تسليحات هند است. اين سفر و قراردادهاي احتمالي جديد، ضربه‌اي به منافع اقتصادي و نفوذ منطقه‌اي صنايع دفاعي امريكايي خواهد بود. امريكا نگران است كه اين ديدار به تقويت بلوك‌هاي غيرغربي مانند بريكس (BRICS) و سازمان همكاري شانگهاي (SCO) منجر شود كه هر دو به دنبال تضعيف نظم جهاني تحت رهبري امريكا هستند. اين امر، چالش‌هاي امريكا در سازمان‌هاي بين‌المللي را افزايش مي‌دهد. امريكا براساس دكترين‌هاي امنيتي خود، روابط نزديك روسيه و هند را يك گسست ساختاري در تلاش‌هاي جهاني براي مهار روسيه تلقي مي‌كند؛ موضوعي كه با ناخشنودي شخص ترامپ همراه خواهد شد. موفقيت هند در ادامه تجارت با روسيه بدون مجازات شديد امريكا، مي‌تواند به تشويق ديگر كشورهاي جهان به ناديده‌گرفتن تحريم‌هاي غرب و استفاده از الگوهاي هند-روسيه منجر شود. امريكا به شدت از مفهوم «استقلال راهبردي» كه هند دنبال مي‌كند، خشمگين است. اين سفر نشان مي‌دهد كه هند قصد ندارد در رقابت قدرت‌هاي بزرگ، صرفا به عنوان يك پياده‌نظام در جبهه امريكا عمل كند، بلكه مي‌خواهد از طريق توازن‌سازي بين امريكا و روسيه، حداكثر منافع ملي خود را تامين كند. اين رويكرد، براي امريكا كه هند را به عنوان مهره اصلي در مهار چين مي‌بيند، يك آزار ژئوپليتيكي است.