دال مركزي ناييني نقد استبداد است
عباس منوچهري
استاد علوم سياسي دانشگاه تربيت مدرس
آقاي دكتر كاشي با صحبت از زيست مقدر و امكان و شرايط به شكلي هايدگري صحبت كرد! آقاي دكتر فيرحي نيز كه بحث زمينه و اسكينري كرده است. آقاي دكتر قادري نيز كه به من مي‌گويد هايداسكينر! يعني منوچهري هم هايدگري و هم اسكينري است!
خوشبختانه گرايش انديشه‌اي به علوم سياسي در ايران رونق گرفته است. كار دكتر فيرحي نيز در اين چارچوب در انديشه سياسي در اسلام ارزشمند است. پاسخ به اين سوال دكتر كاشي كه آيا علامه ناييني موفق بوده يا خير، جاي ديگري بايد داده شود، اما معتقدم دكتر فيرحي موفق بوده است. به تبع علايق و ضرورت‌هايي كه دارم، حدود 10 بار مقدمه در آستانه تجدد را خواندم. خود متن ناييني را قبلا خوانده بودم و معتقدم اگر بتوان گفت كار ناييني موفق نبوده، يك دليل ساختار متن است. دكتر فيرحي از تعبير پل‌ساز براي علامه ناييني استفاده مي‌كند يعني علامه ناييني مي‌كوشد پلي بين فقه و سياست ايجاد كند. من فكر مي‌كنم كار دكتر فيرحي نيز نوعي پل‌سازي است يعني ايشان با اين كار شما مي‌توانيد با متن ناييني ارتباط برقرار كنيد اما با وجود تلاش براي تحت‌الشعاع قرار نگرفتن متن، ولي به دليل حجم بسيار زياد و عمق مطالب از سوي ديگر نهايتا اين پل‌سازي بين متن ناييني و مخاطب ايجاد نشده است.
به نظر من دكتر فيرحي كار جدي فيلولوژيك انجام داده است يعني غير از ترجمه لغات در حاشيه، مفاهيم از نظر تاريخي- فرهنگي ريشه‌يابي شده‌اند. در نتيجه ما اين جا با چهار متن مواجهيم يعني اولا متن ناييني با مختصات خودش را داريم، ثانيا متوني را داريم كه هم مرحوم ناييني و هم دكتر فيرحي در توضيحات به آن ارجاع مي‌دهند، از متون كهن چون قرآن كريم، نهج‌البلاغه گرفته تا جايي كه به بيتي از شعر مشهور نظامي اشاره مي‌شود و متون معاصر مثل كواكبي و طالقاني و... نيز مدنظر است يعني در اين كتاب چهار متن با يكديگر مواجه مي‌شوند. ايشان در اين متن در متن چهارگانه كوشيده‌اند رابطه مخاطب امروزي با متن اصلي را بهتر كنند .
با نقد فيرحي به طالقاني موافق نيستم
اما به دو دليل با نقد دكتر فيرحي به مرحوم طالقاني موافق نيستم؛ اولا به اين خاطر كه مرحوم طالقاني همان كاري را كرده كه خود دكتر فيرحي الان مي‌كند. به اين معناي گادامري كه هر شارح و مفسري در زمانه خودش به عنوان يك مفسر با متن مواجه مي‌شود و نمي‌تواند از افق خودش فراتر رود يعني قطعا مرحوم طالقاني از موضعي خاص به متن ناييني نگريسته است اما مفسر خوب كسي است كه سعي كند در زمانه خودش متني را كه در زمان‌هاي ديگر نوشته شده، بفهمد. نتيجه دو چيز است: اول اينكه نمي‌تواند متن را دقيقا چنان بفهمد كه نويسنده اصلي در زمان‌هاي ديگر نوشته و فهميده است، دوم اينكه نمي‌تواند از مفروضات خودش رها كند. آقاي فيرحي طالقاني دهه 1390 است. دغدغه‌هاي طالقاني به دهه 1330 و 1340 مربوط است اما دغدغه‌هاي دكتر فيرحي به نيم قرن بعد ارتباط دارد. اين جا بحث امتزاج افق‌ها صورت مي‌گيرد. متن ناييني افق و عالم و هويت تاريخي دارد. متن نه ناييني و نه كتاب تنبيه الامه است، بلكه در طول اين تاريخي كه از آن گذشته، زندگي مستقل خود را طي كرده است. البته دكتر فيرحي داعيه تفسير ندارد، بلكه مي‌خواهد شرح دهد. اما بعيد است بتوان شرح بدون تفسير داشته باشيم. شارح همان قدر مقيد به امكان‌هاي زمانه است كه مولف و در نتيجه شرح نمي‌تواند كاملا بي‌طرفانه باشد.
اولويت آزادي بر حكومت
در همين زمينه سوالي از مقدمه كتاب از دكتر فيرحي دارم. عنوان كتاب ناييني، تنبيه‌الامه و تنزيه‌المله است. سوال من اين است كه آيا استبداد كه به تعبير دكتر تاجيك دال مركزي است، موضوع رساله ناييني است يا مساله اوست؟ يعني ناييني كتاب را براي خواص ننوشته است، بلكه آنها را براي مردم نوشته است. اين نكته درباره نصيحه‌الملوك هم صدق مي‌كند يعني برخلاف نظر دكتر سيدجواد طباطبايي نصيحه‌الملوك‌ها نه‌تنها آثاري توجيهي نيستند، بلكه مخاطب‌شان مردم نيز هستند بنابراين در كتاب تنبيه‌الامه نيز درست است كه به مساله حكومت پرداخته شده، اما انديشه سياسي صرفا نظريه حكومت نيست. عموما تصور مي‌شود كه انديشه سياسي به معناي نظريه حكومت است، در حالي كه ناييني حكومت را ضرورت و نه مطلوبيت مي‌داند. خود حكومت و نوع مهم نيست، هدف و كاركرد آن مهم است بنابراين آيا فكر نمي‌كنيد بحث‌هايي چون حريت (آزادي) و مساوات اصل هستند؟ يعني فكر نمي‌كنيد ناييني حريت و مساوات را در برابر استبداد مطرح مي‌كند و بعد نوع حكومتي كه مناسب اين‌هاست را تبيين مي‌كند؟