گروه اقتصادي
يكي از دغدغه‌هاي اصلي بعد از اجرايي شدن برجام حضور غول‌هاي نفتي در ميادين ايراني بود؛ موضوعي كه شايد به يكي از دغدغه‌هاي بزرگ كارشناسان و فعالان نفتي ايران مبدل شده بود. اين امر البته مختص به فعالان نفتي داخلي نبود كه حتي برخي از فعالان و صاحبان برند اروپايي نيز براي حضور در ايران منتظرچراغ سبزي بودند كه توسط غول‌هاي بزرگ نفتي به ايران داده خواهد شد.
شايد به همين دليل هم بود كه پس از حضور نخستين هيات بزرگ اروپايي در ايران، اكثر مديران حاضر در اين هيات حضورشان در ايران را منوط به حضور توتال مي‌كردند. در همان روزها بود كه وقتي خبرنگار اعتماد از نمايندگان برندهاي صنعتي درخصوص زمان حضورشان در ايران سوال كرد، همه پاسخ‌ها يكسان بود: «هر زماني كه توتال با ايران قرارداد ببندد ما نيز قراردادهاي بعدي را منعقد خواهيم كرد.»
هرچنداين اظهارنظرها بعدها رنگ باخت و پيش از اينكه توتال پاي امضاي قرارداد نفتي با ايران بنشيند برندهاي صنعتي آلماني و فرانسوي قراردادهاي همكاري خودشان را با جاده مخصوصي‌ها امضا كرده بودند تا نشان دهند ديگر نگراني ازحضور در ايران ندارند. بعد از اين بود كه كم‌كم حضور غول‌هاي نفتي در ايران پر رنگ‌تر از قبل شد، هر چند كه امضاي قرارداد نفتي با غول‌هاي نفتي معطل تصويب نوع جديد قراردادهاي نفتي ايران شد اما در نهايت توتالي كه از همان روزهاي نخست دولت يازدهم بحث ورودش به ايران مطرح بود، بزرگ‌ترين قرارداد نفتي ايران را امضا كرد تا طلسم حضور غول‌ها در ايران شكسته شود.
اگرچه حضور توتال در ايران هم بعد از سخنراني دونالد ترامپ كمي با حاشيه همراه شد اما گويا همچنان چشم غول‌هاي بزرگ نفتي به حضور در ميادين نفتي ايران است.
به گونه‌اي كه به تازگي سه غول نفتي دنيا يعني گازپروم، نفت OMV و پتروناس طرح‌هاي پيشنهادي خود را براي توسعه ميدان چشمه‌خوش ارايه كرده‌اند، طرح‌هاي ارايه شده هم در جلسه كميته مشاوران مديريت مخازن شركت ملي نفت مورد بررسي قرار گرفته است.
ظاهرا طبق اطلاعات منتشر شده از اين جلسه هدف برنامه‌هاي توسعه‌اي شركت‌هاي گازپروم نفت و OMV حفظ سقف توليد در اين ميدان و هدف شركت پتروناس ضمن حفظ سقف توليد امكان افزايش توليد از ميدان چشمه‌خوش است.
ميدان چشمه‌خوش داراي دو مخزن در سازند آسماري و بنگستان است. مخزن آسماري اين ميدان متشكل از لايه‌هاي ماسه‌سنگي با خواص مخزني مطلوب است و سازند بنگستان ضخامتي بالغ بر ۷۰۰ متر دارد.
براساس اين گزارش، هم‌اكنون از مخزن آسماري ميدان چشمه‌خوش نفت برداشت مي‌شود و طبق برنامه اوليه در مورد سازند بنگستان توليد تا سقف ۲۰ هزار بشكه در روز است. پيش‌بيني مي‌شود در صورت اجراي برنامه‌هاي پيشنهادي ضريب بازيافتي بين ۲۷ تا ۳۵ درصد در مخزن آسماري و شش تا هشت درصد در مخزن بنگستان صورت بگيرد.
البته پيش از اين ميدان نفتي چشمه‌خوش در منطقه دشت‌عباس استان ايلام در فاصله ۵۲ كيلومتري از جنوب شهرستان دهلران و ۷۰ كيلومتري غرب شهرستان انديمشك واقع شده است. بهره‌برداري از اين ميدان سال ۱۳۵۴ آغاز شد و شركت ملي نفت ايران تاكنون براي مطالعه اين ميدان با شركت‌هاي گازپروم نفت، پتروناس، OMV و ايدرو تفاهمنامه همكاري امضاء كرده است.
بر اين اساس توجه به سابقه حضور غول‌هاي بزرگ نفتي در ايران برآن شديم تا نيم‌نگاهي كوتاه به موضوع غول‌هاي نفتي در ايران و جهان داشته باشيم.
شكل‌گيري خواهران نفتي
غول‌هاي نفتي به شش شركت بزرگ نفتي جهان اطلاق مي‌شود كه در سراسرجهان با نام‌هاي مختلف تجارت مي‌كنند. در حقيقت تشكيل غول‌هاي نفتي در اواخر دهه ۱۹۹۰ ميلادي، در واكنش به كاهش شديد قيمت نفت بود. تشكيل غول‌هاي نفتي همزمان با نوسانات قيمت نفت موجب شد تا اين شركت‌ها براي بهبود وضع اقتصادي كمپاني خود به فكر ادغام در يكديگر بيفتند. هرچند كه در ابتدا نام شش شركت به عنوان بزرگان نفتي جهان مطرح شده بود اما بعدها اين شركت‌ها به هفت شركت ارتقا يافتند و به هفت خواهران نفتي معروف شدند.
در آن زمان كارتل تشكيل‌دهنده هفت خواهران نفتي كه اتفاقا با نام «ايران» هم شناخته مي‌شدند عبارت بودند از شركت نفت ايران و انگليس (در حال حاضر بي‌پي)، شركت گلف‌اويل، شركت استاندارد اويل كاليفرنيا (در حال حاضر شورون)؛ شركت تگزاكو، شركت رويال داچ‌شل، شركت استاندارد اويل نيوجرسي (اكسون) و شركت استاندارد اويل نيويورك (سوكوني) (اكنون موبيل) كه هم‌اكنون با نام اكسون موبيل شناخته مي‌شود.
تا پيش از آغاز بحران نفتي در سال ۱۹۷۳ اعضاي هفت خواهران نفتي، كنترل حدود ۸5 درصد از ذخاير نفتي جهان را در اختيار داشتند.
اين شركت‌ها كه عموما مجبور به ادغام با شركت‌هاي ديگر شده و شركت‌هاي جديدي را تشكيل دادند كه حتي نام شان نيز با نام سال‌هاي كه پاي كارتل «ايران» را امضا كرده بودند متفاوت بود؛ به گونه‌اي كه در حال حاضر نام غول‌هاي نفتي را شركت‌هاي بي‌پي (بريتانيا)، شورون (ايالات متحده امريكا)، اكسون‌موبيل (ايالات متحده امريكا)، رويال داچ‌شل (هلند و بريتانيا)، توتال (فرانسه)، شركت كونوكو فيليپس (ايالات متحده امريكا) نيز گاهي به اين گروه اضافه مي‌شود. البته نمي‌توان از نام گازپروم روسيه، پتروناس مالزي و اوام وي اتريشي – آلماني و حتي اني ايتاليا گذشت.
اكسون‌موبيل، امريكايي فعال
شركت اكسون‌موبيل يك شركت نفت و گاز چند مليتي امريكايي است كه مقر آن در اروينگ، تگزاس است. اكسون‌موبيل بزرگ‌ترين محصول مستقيم شركت استاندارد نفتي جان دي راكفلر است كه در سال 1999 از ادغام دو شركت اكسون و موبيل به وجود آمدند. در آن زمان كل توليد اكسون موبيل روزانه 921/3 ميليون بشكه نفت بود. اما اين شركت با فعاليت‌هاي مختلف روي ميادين بزرگ نفتي دنيا توانست در پايان سال 2016 ذخاير خود را به 20 ميليارد دلار بشكه نفت برساند. كه البته ميزان ذخاير اين شركت در سال 2017 هنوز به صورت رسمي منتشر نشده است.
اكسون موبيل با 37 پالايشگاه نفت در 21 كشور كه مجموع ظرفيت پالايش روزانه 3/6 ميليون بشكه نفت بزرگ‌ترين پالايشگاه جهان است. البته اين شركت بعد از نشت نفت در آلاسكا پس از پس از انفجار نفت «اكسون والدز» به جهت آسيب‌هاي محيط زيستي كه به اين منطقه وارد كرد مورد انتقادات شديد قرار گرفت و حتي بسياري پيش بيني مي‌كردند كه سهام اين شركت با افت قيمت مواجه شود. (برگرفته از سايت ExxonMobil)
- تعداد كاركنان (سال 2016): 73,500 نفر
- درآمد سال 2016: 6/218 ميليارد دلار
- درآمد سال 2015: 8/264 ميليارد دلار
رويال داچ شل، هلندي انگليسي خوشنام
يكي از شركت‌هاي بنام نفتي جهان شركت رويال داچ شل است كه معمولا به نام« شل » شناخته مي‌شود، يك شركت نفت و گاز چند مليتي انگليسي و هلندي كه مقر آن در هلند است و در انگليس اداره مي‌شود. شل يكي از شش شركت بزرگ نفت و گاز دنياست و ششمين شركت بزرگ سال 2016 در دنيا و البته در اروپا شناخته مي‌شود. شل در سال 2013، 84 درصد از درآمد ناخالص ملي هلند كه 556 ميليارد دلار بود را كسب كرد. شل در حال فعاليت در بيش از 70 كشور است و حدود 7/3 ميليون بشكه نفت در روز توليد مي‌كند و 44 هزار ايستگاه خدمات در سراسر جهان دارد. (اطلاعات مربوط به سايت Royal Dutch Shell)
- تعداد كاركنان (سال 2016): 93 هزار نفر
- درآمد سال 2016: 6/233 ميليارد دلار
- درآمد سال 2015: 6/385 ميليارد دلار
- سود سال 2016: 57/4 ميليارد دلار
بي‌پي، قدرتمند انگليسي
يكي ديگر از شركت‌هاي بزرگ نفتي دنيا شركت بي‌پي است كه (British Petroleum) يك شركت نفت و گاز چند مليتي انگليسي است و مقر آن در لندن است. بي‌پي را مي‌توان يكي از هفت معدن اصلي نفت و گاز در جهان خواند كه عملكرد آن موجب شد تا در سال 2012، به عنوان ششمين شركت بزرگ نفت و گاز جهان شناخته شود.
بي‌پي را شايد بتوان جزو معدود شركت‌هاي بزرگ نفت و گاز جهان خواند كه در تمام زمينه‌هاي صنعت نفت و گاز فعاليت دارد و در كنار فعاليت‌هاي نفت و گازي‌اش در بخش انرژي تجديد پذير و سوخت‌هاي زيستي و نيروي باد فعاليت دارد.
بي پي را مي‌توان تنها شركت بزرگ نفتي خواند كه گزارش مالي دقيقي از عملكردش ارايه داده و اعلام كرده است كه در سه ماه نخست سال 2017 از ميزان سود پيش‌بيني شده‌اش فاصله گرفته و 5/1 ميليارد دلار كاهش سود داشته است. كه 750 ميليون دلار از اين كاهش درآمد به دليل توقف پروژه آنگولا بوده است و موجب شده تا حتي برخي از هزينه‌هاي اين غول نفتي افزايش يابد. طبق گزارش‌هاي اعلامي اين شركت 50 درصد سهام خود را در يك بلوك ساحلي كشور آفريقاي جنوبي از دست داده است.
همچنين در سال 2016، BP در 72 كشور جهان فعاليت داشته و در اين سال حدود 3/3 ميليون بشكه در روز نفت توليد كرده و ذخاير ثابت شده 81/17 ميليارد بشكه نفتي دارد. اين شركت داراي حدود 18 هزار ايستگاه خدمات در سراسر جهان است كه بزرگ‌ترين آن در ايالات متحده است. بي‌پي بطور مستقيم در چندين حادثه زيست محيطي و ايمني دخيل بوده است. در ميان آنها انفجار پالايشگاه شهر تگزاس در سال 2005 موجب مرگ 15 كارگر شد بارز است. بزرگ‌ترين نابودي نفت بريتانيا و انفجار نفت خليج پرودوخيز 2006، بزرگ‌ترين نشت نفت در ناحيه خليج شمال آلاسكا، كه منجر به مجازات مدني 25 ميليون دلاري شد، بزرگ‌ترين مجازاتي بود كه براي هر بشكه در آن زمان اعلام شد و بي‌پي مجبور به پرداخت آن شد. (اطلاعات مربوط به سايت BP)
- تعداد كاركنان (سال 2016): 74,500 نفر
- درآمد سال 2016: 183 ميليارد دلار
- درآمد سال 2015: 6/334 ميليارد دلار
- سود (سال 2016): 115 ميليون دلار
شورون، چند مليتي پر شور
يكي ديگر از شركت‌هاي كه سال‌هاست نام غول نفتي را با خود همراه دارد، شركت نفتي شورون است كه شركتي چند مليتي و امريكايي است، اين شركت در بيش از 10 كشور جهان فعال است. شورون همچون يكي، دو غول ديگر نفتي در تمام بخش‌هاي مرتبط با بخش انرژي فعاليت مي‌كند و جزو شركت‌هايي است كه هم در بخش نفت و گاز و هم در زمينه انرژي‌هاي تجديد پذير همچون انرژي زمين گرمايي و توليد هيدروكربن مشغول به كار است. شورون از همان ابتدا در جمع «هفت خواهر نفتي» بود كه در اواسط دهه 1940 تا 1970 ميلادي، صنعت نفت جهاني را تحت سلطه قرار داد. (اطلاعات مربوط به سايت Chevron Corp. (USA))
- تعداد كاركنان (سال 2016): 61,500 نفر
- درامد سال 2016: 472/114 ميليارد دلار
- درآمد سال 2015: 8/191 ميليارد دلار
كونوكو فيليپس، امريكايي ساكت
كونوكو فيليپس يك شركت انرژي چند مليتي امريكايي است كه مقر آن در تگزاس است. اين بزرگ‌ترين شركت اكتشافي و توليد مستقل خالص در جهان است. اين شركت از طريق ادغام دو شركت نفتي كونوكو و فيليپس پترلوم در سال 2002 ايجاد شد. اين شركت صرفا به بررسي، توسعه و توليد نفت و گاز طبيعي در جهان مي‌پردازد. كونوكو فيليپس شركت عمليات خود را از طريق شش بخش عملياتي انجام مي‌دهد كه توسط منطقه جغرافيايي تعريف مي‌شود: آلاسكا، پايين‌تر 48 و امريكاي لاتين، كانادا، اروپا، آسيا اقيانوس آرام و خاور ميانه و ساير مناطق. اين شركت جزو شركت‌هاي بزرگي است كه در همان سال‌هاي اوليه كارتل «ايران» در اين كارتل حضور داشت. (اطلاعات مربوط به ConocoPhillips (USA)
- تعداد كاركنان (سال 2017): 12,200 نفر
- درآمد در سال 2016: 360/24 ميليارد دلار
- درآمد در سال 2015: 564/29 ميليارد دلار
- سود سال 2016: 424/6 ميليارد دلار
توتال، فرانسوي خوشنام
يكي از نام‌آشناترين غول‌هاي نفتي دنيا «توتال» است. شركت فرانسوي كه حتي سابقه حضورش در ايران و عقد قرارداد بعد از برجامي‌اش سر و صداي زيادي بر پا كرد. توتال يك شركت نفت و گاز يكپارچه چند مليتي فرانسوي است و يكي از هفت شركت نفت «سوپرماژور» در جهان است. فعاليت توتال به مجموعه كاملي از فعاليت‌هاي تجاري مرتبط مي‌شود و مشاغل آن تمام زنجيره نفت و گاز را از نفت خام و اكتشاف و توليد گاز طبيعي به توليد انرژي، حمل و نقل، پالايش، بازاريابي محصولات نفتي و تجارت بين‌المللي نفت و گاز بين‌المللي پوشش مي‌دهد. توتال همچنين يك توليدكننده مواد شيميايي در مقياس بزرگ است.
اين شركت فرانسوي از سال 2016، سازمان جديدي را براي رسيدن به قدرت برتر و بزرگ‌ترين منبع انرژي دنيا ايجاد كرد كه توسط بخش‌هاي از جمله اكتشاف و توليد - گاز، انرژي‌هاي تجديدپذير و قدرت - پالايش و مواد شيميايي - بازرگاني و حمل و نقل - بازاريابي و خدمات - كل خدمات جهاني تشكيل شده است.
شركت توتال و شركت ملي نفت ايران (NIOC) قراردادي را براي توسعه و توليد فاز 11 پارس جنوبي (SP11)، بزرگ‌ترين ميدان گاز در جهان، امضا كرده‌اند. اين پروژه ظرفيت توليد 2 ميليارد فوت‌مكعب در روز يا 400 هزار بشكه نفت در روز را شامل مي‌شود و گاز توليدي را در سال 2021 به بازار داخلي ايران عرضه خواهد كرد. (اطلاعات مربوط به Total S. A France)
- تعداد كاركنان (سال 2016): 102,168 نفر
- درآمد سال 2016: 9/127 ميليارد دلار
- درآمد سال 2015: 2/194 ميليارد دلار
- سود (سال 2016): 196/6 ميليارد دلار
اني، ايتالياي پر كار
يكي ديگر از شركت‌هاي نفتي بزرگ دنيا كه سابقه حضور در ايران را نيز دارد شركتي چندمليتي ايتاليايي است كه مقر آن در رم قرار دارد. اني ايتاليا جزو غول‌هاي بزرگ نفتي محسوب مي‌شود كه در 79 كشور جهان دفتر دارد. نام «ENI» در اصل مخفف «Ente Nazionale Idrocarburi» (سازمان ملي هيدروكربن‌ها) بود. با گذشت سال‌ها پس از پايه‌گذاري آن، در بسياري از زمينه‌ها شامل قرارداد، انرژي هسته‌اي، انرژي، معدن، مواد شيميايي و پلاستيك، ماشين‌آلات پالايش / استخراج و توزيع، صنعت مهمان‌داري و حتي صنايع نساجي و اخبار نيز فعاليت مي‌كرد. اني جزو شركت‌هايي است كه مذاكراتي براي توسعه دو ميدان نفتي ايران را در دستور كار خود دارد.
در سال ۲۰۰۷، شركت اني از نظر توليد نفت خام و گاز طبيعي، به عنوان سومين كمپاني بزرگ نفتي، در اروپا شناخته شد. رتبه‌هاي اول و دوم را به ترتيب رويال داچ شل و توتال به دست آوردند.
البته در كنار اين شركت‌هاي بزرگ نفتي نمي‌توان از كنار گاز پروم روس‌ها، پتروناس مالزي و OMV اتريشي چند مليتي به راحتي گذشت. غول‌هايي كه اگر طرح مطالعاتي كه به تازگي به ايران داده‌اند مورد قبول واقع شود مي‌توانند نام خود را در ليست غول‌هايي قرار دهند كه بعد از برجام به ايران آمده‌اند.
گاز پروم
گازپروم، شركت نفت و گاز روسي است كه بزرگ‌ترين توليدكننده گاز طبيعي و يكي از بزرگ‌ترين شركت‌هاي جهان است؛ اين شركت به واسطه ذخاير گازي كه در اختيار دارد بيش از ۱۵۲٫۲۰۰ كيلومتر خط لوله گاز طبيعي، بزرگ‌ترين شبكه خطوط لوله انتقال گاز در جهان، جايگاه ويژه‌اي دارد. دفتر مركزي شركت گازپروم، در شهر مسكو قرار دارد. از آنجايي كه گازپروم، 25 درصد از گاز طبيعي مورد نياز اروپا را تامين مي‌كند، لذا نبض انرژي اين قاره را، در دست گرفته و به‌شدت در تلاش است، تا اين ويژگي انحصاري را، با فشار غيرمتعارف بر رقباي خود، حفظ كند.
پتروناس
پتروناس شركت دولتي نفت و گاز مالزي است، كه در تاريخ ۱۷ اوت ۱۹۷۴ تاسيس شده و هم‌اكنون داراي عمليات در هر دو بخش صنايع بالادستي و پايين‌دستي صنعت نفت است. شركت پتروناس امروزه در زمينه‌هاي اكتشاف و استخراج، پالايش، انتقال، ذخيره‌سازي و فروش نفت خام، گاز طبيعي و فرآورده‌هاي نفتي، همچنين توليد و بازاريابي محصولات پتروشيمي و مواد شيميايي، بنزين، ال‌ان‌جي و ال‌پي‌جي، ارايه خدمات حفاري، احداث خطوط لوله و مديريت جايگاه‌هاي سوخت فعاليت مي‌كند. ظرفيت توليد نفت خام شركت پتروناس بطور ميانگين معادل ۴۴۸٫۰۰۰ بشكه در روز است. اين شركت در حال حاضر مالك ۲۰ كارخانه پتروشيمي، ۴ پالايشگاه نفت، شبكه‌اي از ۸۷۰ جايگاه پمپ بنزين، ۱۲۵ كشتي نفتكش (از طريق شركت تابعه ميسك برحد)، شبكه گسترده‌اي از ۱۰ هزار كيلومتر خطوط لوله نفت و گاز، در كشورهاي مختلف جهان است. البته اكثريت سهام اين شركت، در اختيار دولت مالزي است، همچنين طبق توافق انجام شده ميان دولت مالزي و شركت پتروناس، مديريت تمامي ميادين و ذخاير نفت و گاز موجود در كشور مالزي، به اين شركت واگذار شده است، كه پتروناس، مسووليت توسعه ميادين و افزايش توليد از اين مخازن را، تضمين كرده است. در سال ۲۰۰۹ پتروناس در فهرست سودآورترين شركت‌هاي جهان، رتبه سيزدهم را به خود اختصاص داد. [۱] در همان سال، پتروناس به عنوان سودآورترين شركت آسيا معرفي شد. اين شركت در سال ۲۰۱۳ در فهرست فورچون جهاني ۵۰۰ در رتبه ۷۵ از بزرگ‌ترين شركت‌هاي جهان قرار گرفت.
هفت خواهران نفتي جديد با حضور ايران
يكي از نكات جالب توجه در سال‌هاي اخير تغيير رويه‌اي است كه در بحث غول‌هاي نفتي دنيا ايجاد شده اسن. هر چند كه همچنان برخي از غول‌هايي كه در قرن 19 نام خود را در كارتل ايران ثبت كرده‌اند همچنان در ليست حضور دارند اما به تازگي از سوي كارشناسان نفتي معتقدند كه بايد اسامي هفت خواهران نفتي را تغيير داد و اسامي جديدي را جايگزين آنها كرد.
آنها معتقدند كه اگر چه كنترل حدود ۶ درصد از ذخاير نفت و گاز جهاني در اختيار غول‌هاي نفتي است اما در مقابل، ۸۸ درصد از ذخاير جهاني نفت و گاز توسط اوپك، كمپاني‌ها، كارتل‌ها و شركت‌هاي نفتي دولتي، كنترل مي‌شود كه عمدتا در خاورميانه قرار دارند. در پي افزايش نفوذ شركت‌هاي عضو اوپك، كه عمدتا از شركت‌هاي نفتي دولتي، تشكيل شده است، فايننشيال تايمز فهرستي به نام «هفت خواهران نفتي جديد» را منتشر كرد تا به اين ايده كارشناسان نفتي هم عينيت بيشتري ببخشد. ليستي كه شامل كمپاني‌هايي چون شركت ملي نفت چين (چين)، گازپروم (روسيه)، شركت ملي نفت ايران (ايران)، پتروبراس (برزيل)، پترولئوس دي ونزوئلا (ونزوئلا)، پتروناس (مالزي)، سعودي آرامكو (عربستان سعودي) است كه در مقالي ديگر مبسوط در مورد آنها توضيح خواهيم داد.