تراژدي گذر از طهران به تهران
نقدي بر مدرنيزاسيون اقتدارگراي تهران بزرگ
احمدصالح صفار
روز گذشته براي اندكي هواخوري عزم منطقه غرب تهران كردم. در آنجا اما صحنه‌هاي عجيبي ديدم كه حيفم آمد شرح و تفسيري از آن ارايه نكنم. منطقه بيست‌ودو، در ظاهر، نمايي آشكار از يك شهر مدرن دارد كه همه مظاهر مدرنيته را در خود جاي داده. آنجا در كنار برج‌هاي عظيم و سازه‌هايي بسيار بلند، تعداد قابل توجهي كافي‌شاپ، باشگاه بدنسازي، سالن بيليارد، آرايشگاه زنانه و رستوران‌هاي مدرن و زيبا نيز به چشم مي‌خورد. در آنجا همچنين مجموعه‌هاي تجاري بسيار بزرگي ساخته‌اند كه گفته مي‌شود با مال‌هاي عربي حاشيه خليج فارس برابري مي‌كند! اتوبان‌هاي چند بانده و پهن پيكر نيز نمايي ديگر از توسعه شهري در اين منطقه است. اما روي ديگر ماجرا داستاني غم‌بار دارد. حرص و طمع بي‌وقفه كارتل‌هاي بزرگ اقتصادي (كه البته پشتيبانان قدرتمندي هم دارند) چنان به جان طبيعت افتاده كه ديگر چيزي از دشت‌هاي حاصلخيز كشاورزي در آن منطقه باقي نگذاشته است. زمين‌خواران اما به همين اكتفا نكرده چراكه با قطع درختان و خشك‌سازي زمين‌هاي كشاورزي تلاش دارند تا حيطه نفوذ و ثروت اندوزي خويش را گسترش بيشتري دهند. البته بي‌گمان حمايت‌هاي خاصي نيز از اين تهاجم منفعت‌طلبانه به عمل آمده كه آپورچونيت‌هاي جريان مافيايي مي‌توانند در كمال آرامش به كار خود مشغول باشند. در اين اثنا گفت‌وگويي كوتاه با يكي از عوامل سابق شهرداري داشتم و از او پرسيدم اينجا قرار است چه بشود؟او بادي در گلو انداخت و با تكبر خاصي گفت: مگر نمي‌داني اينجا قرار است نيويورك خاورميانه شود؟! يك لحظه خنده‌ام گرفت و به او گفتم گويا شما خود نيز به همراه اربابان‌تان از اين پروژه منتفع هستيد چراكه نه از جامعه‌شناسي شهري چيزي مي‌دانيد و نه از دموكراسي، آزادي، هنر، محيط زيست، جمعيت‌شناسي و... او با خشمي پنهان گفت مگر نمي‌بيني اين همه برج را؟ دختران اسكيت‌سوار را نمي‌بيني؟ و با خوشحالي وصف‌ناپذير و عجيبي گفت اينجا چند نفر از ساكنين خودروي مازراتي هم دارند! بازهم خنده‌ام گرفت. با خود گفتم اي‌كاش مي‌توانستم درك حقير وي از مدرنيته و توسعه را برايش به نقد بكشم اما دريغ كه او كاره‌اي نبود و به زعم كارل ماركس، او صرفا خرده بورژواي كوچكي بود كه چشم بسته و به طمع كسب ثروت‌هاي افسانه‌اي اسير دست بورژواز‌هاي شكم‌گنده شده. بگذريم. اين منطقه حتي از منظر شكلي نيز به‌واقع نمايي كاريكاتورگونه و مضحك از شهر مدرن و متمدني همچون نيويورك است. آنجا انبوهي از برج‌هاي تك و تنهايي بود كه وسط بيابان سر به فلك كشيده بودند! نه آبي داشت و نه گاز و برق و تلفني! فقط نمايش عطش كودكانه‌اي بود در تقليد از شهرهاي مدرن عربي حاشيه خليج فارس. از بالاكه به اين ساختمان‌ها نگاه كنيد، نمايي از مهندسي آشفته و تودرتويي خواهيد ديد كه بيش از آنكه به نيويورك شبيه باشد، به ساختمان‌هاي درهم تنيده پاكستان و هند شباهت دارد! در اين بين به ناگه ياد نظريه معروفي به نام تراژدي فرهنگ افتادم كه حقيقتا تحليل دقيقي از وضعيت امروز جامعه كاريكاتوري ما است. اين نظريه مي‌گويد شايد برج‌ها و آسمانخراش‌ها نماد بخش كوچكي از مدرنيته باشد اما بي‌شك همه آن نخواهد بود. مدرنيته واقعي و توسعه حقيقي آنگاه رخ مي‌نمايد كه روح آزادي و دموكراسي نيز بستر وقوعي آن باشد. وگرنه استبدادي است در لباس فريب و ريا! برلين، پاريس و لندن از آنجا توسعه يافته خوانده مي‌شوند كه قبل از آنكه برج‌هاي‌شان به آسمان برسد، ارزش دموكراسي و مدنيت را در فرهنگ و ذهن تك‌تك مردمان‌شان بالا برده بودند! نه همچون شهرهايي به ظاهر مدرن كه با غصب ظالمانه ميراث زيست محيطي و پول‌هاي هنگفت ناشي از رانت و فساد آباد شده است! اگر فقط اسكيت‌سواري دختران نمادي از روح آزادي و دموكراسي است پس احتمالا امروز كشوري عربي همچون امارات متحده نيز دموكراتيك‌ترين كشور خاورميانه خواهد بود. چراكه دختران زيادي در معابر عمومي اسكيت‌سواري مي‌كنند. ساخت و سازهاي بي‌ضابطه در منطقه بيست‌ودو اما در آينده مصايب بي‌شماري را نيز متوجه مردمان اين شهر و اطرافش خواهد كرد. افزايش سرسام‌آور و غير‌قابل تحمل جمعيت آپارتمان‌نشين، آلودگي هوا، آسيب محيط زيستي و... تنها گوشه‌اي از پيامدهاي اين پروژه خواهد بود. اين منطقه همان‌طور كه دستوري آباد شده، استبدادي هم اداره خواهد شد! بر خلاف پاريس كه برجي در آن ديده نمي‌شود جز همان برج ايفل كه نماد همبستگي فرانسوي‌هاست. شهري كه بعد از فتح زندان باستيل تاكنون برابري و دموكراسي و عدالت را در خود نهادينه كرده است! نه مانند پايتخت‌هاي مدرن عربي مثل رياض كه گرچه توسعه يافته است اما زنان و اقليت شيعيان در آنجا به سختي نفس مي‌كشند. در آخر بايد گفت كه شايد اينجا به مدد آسمانخراش‌هاي مبتذلش روزي مانند منهتن نيويورك شود اما قطعا مانند برن سوييس يا شهرهاي توسعه يافته و دموكراتيك اسكانديناوي نخواهد شد! اين است غم بزرگ تراژدي بزرگ تهران امروز...
تحليلگر ارشد اجتماعي