پيشگويي تاريخي در تقويم كاريكاتور
اسماعيل عباسي
بسياري از رخدادهاي تاريخي و اتفاقات مهم سياسي در آثار نقاشان بزرگ ثبت‌شده است. تابلو گرونيكا اثر گرانقدر پابلو پيكاسو و «نامه قزاق‌ها به سلطان عثماني» اثر برجسته ايليا رپين، نقاش بلندآوازه روس، از آن جمله‌اند اما روايت اتفاقات تاريخي و سياسي در آثار كارتونيست‌ها، چهره ملموس‌تري دارد و درواقع مي‌توان گفت؛ كاريكاتور در عرصه‌هاي گوناگون از جمله، حوزه سياست همچون پرنده‌اي تيزبال پر گشود و در هنگامه نوزايي سياسي قاره اروپا در آستانه قرن بيستم، نقش بي‌بديل خود را آشكار كرد. هنر و شيوه‌اي كه كاريكاتوريست‌ها به‌كار گرفته بودند در هم ريختن جهان واقعيت و بازآفريني آن بود. كاريكاتور پيش از عكاسي و صنعت چاپ به عرصه آمده بود اما عكاسي با همه شگفتي‌هايش ميدان عمل كاريكاتور را نداشت. كاريكاتوريست‌ها در يك فرآيند جذاب، ناگهان برجسته‌ترين سياستمداران جهان در قطب‌هاي متضاد را به صحنه آوردند و مثل كارگردانان تئاتر ماهرانه از تك‌تك شخصيت‌هايي كه خود خلق كرده بودند، بازي گرفتند. چشم‌ها زماني به اين آثار خيره ماند كه دقيق‌ترين تحليل‌هاي سياسي با شوخ‌طبعي موجز در يك قاب ديده شدند. شكستن قالب‌هاي مرسوم و محتاطانه، به كاريكاتوريست‌ها فرصت داد تا توسن خيال را به هرجايي كه مي‌توانند بتازانند. اين فضاي لايتناهي به كاريكاتور مجال داد تا مرزهاي واقعيت را درنوردد و فارغ از بعد زمان و مكان به بازآفريني واقعيت‌ها بپردازد. هنرمندان كارتونيستي كه به كاريكاتورهاي سياسي روي آوردند همچون تحليلگران، ذهني آموخته و روزآمد داشتند؛ ازاين‌رو در آثاري كه جدي‌ترين سياستمداران معاصر، ولنگارانه و گاهي با مضحك‌ترين سرووضع، به نمايش درمي‌آمدند، خطوط دقيقي از پخته‌ترين تحليل‌هاي سياسي و نوعي آينده‌نگري و پيشگويي هم حضور داشت. در اين حوزه آثار متعددي را مي‌توان مثال زد اما نگارنده به يادآوري يك نمونه بسنده مي‌كند.
چين از بزرگ‌ترين قدرت‌هاي اقتصادي و از مطرح‌ترين و وسيع‌ترين كشورهاست و همواره در تحولات سياسي جهان نقشي پيچيده و شگفت‌انگيز داشته است. تا پيش از انقلاب كمونيستي به رهبري مائوتوسه دون، در قرن بيستم، چيني‌ها دايم در معرض تاخت‌وتاز همسايگان توسعه‌طلب مثل ژاپن قرار داشتند و سپس مطمع نظر استعمارگراني مثل انگلستان بودند. انقلاب چين و برآمدن مائو به‌مثابه يك پيشواي سياسي براي چين با تاريخي بسيار طولاني، گشاينده فصل جديدي بود.
اين تحول مهم جهان در دهه‌هاي آغازين قرن بيستم، همان اندازه كه در مركز توجه سياستمداران به‌ويژه سران اروپا و امريكا قرار داشت براي كاريكاتوريست‌ها هم مهم و جالب‌توجه بود. در عرصه طنز تصويري، پا گذاشتن چين در عرصه جديدي كه با يك انقلاب بزرگ و پرسروصدا همراه بود، به‌مثابه رها شدن يك غول تاريخي از چراغ جادوي آسياي كهن بود اما اينكه انقلاب در آينده چگونه راه مي‌پيمود و با كدام تضادها درگير مي‌شد، به‌اندازه همان چراغ جادوي افسانه‌اي، حالت معمايي داشت. اولين گمانه‌ها مي‌توانست حاكي از خوشحالي رهبران شوروي از به عرصه آمدن يك متحد جديد و قدرتمند باشد و به همان اندازه و بالطبع چشم‌هاي سياست پيشگان امريكا و اروپا بايد برعكس اتحاد شوروي، دلواپس چنين انقلابي باشد اما آنچه در كاريكاتور تاريخي و به‌نوعي پيشگويانه: «جان ماسگريو وود»1 كارتونيست امريكايي نهفته است، تحليل دقيقي از تاثيرگذاري تحولات چين از مقطع ده 50 ميلادي تا آينده دوردست بوده است.
اين اثر متعلق به يك عصر درخشان از كاريكاتورهاي روزنامه‌اي در جهان است. در روزگاري كه هنوز كاريكاتور در قيد سفارش‌هاي هدفمند نظام سرمايه‌داري از يك‌سو و اهداف ايدئولوژيك قطب مقابل از سوي ديگر نبود يا دست‌كم از اين عوامل كمتر تاثير مي‌گرفت. در آن زمان (پس از جنگ جهاني دوم)، كارتونيست‌ها، دوش‌به‌دوش برجسته‌ترين تحليلگران سياسي به‌نقد و تحليل رخدادها مي‌پرداختند. در اين اثر مائو توسه دون، رهبر انقلاب چين در قامتي اسطوره‌اي و بسان غولي شگفت‌انگيز بر بلندا نشسته است.
آرايش بودا گونه مائو در اين اثر به عمق فرهنگ و ناسيوناليسم چيني اشاره دارد كه يحتمل به همه‌چيز حتي ايدئولوژي چپ، رنگ و بوي چيني مي‌بخشد. در پيرامون اين غول، برجسته‌ترين رهبران سياسي جهان ازجمله شارل دوگل، مك ميلان، آيزنهاور و خروشچف رهبران فرانسه، انگلستان، امريكا و شوروي در بهتي عميق فرورفته‌اند يا هراسناك لب به دندان گزيده‌اند اما هوشياري خالق چنين اثري در هم‌عرض قرار دادن رهبر شوروي از بعد دلواپسي به خاطر انقلاب چين در كنار ديگر رهبران جهان است. درحالي كه انقلاب چين كه درواقع تاثير‌پذيري از انقلاب كمونيستي روسيه در اكتبر 1917 بود، بايد شادماني اتحاد شوروي را برانگيخته باشد اما ژرف‌بيني و نوعي آينده‌نگري اين كارتونيست كه شناخت عميق‌تري از جامعه بزرگ چين و ناسيوناليسم ريشه‌دار در اين سرزمين پهناور داشته به او اين توان تحليل را بخشيده است كه به زودي چين را نه به‌مثابه دشمن غرب بلكه رقيب جنجال‌برانگيز شوروي ببيند. تخاصمات چين و شوروي از دهه 60 ميلادي و حتي رويارويي نظامي دو قدرت بزرگ گوياي اين پيش‌بيني درست بود اما در نگاهي كلي، برآمدن چين تا به امروز به عنوان قدرت اقتصادي نخست جهان كه در آن عصر ديگر قدرت‌ها را دلواپس كرده بود، يك پيشگويي تاريخي بي‌بديل در اين اثر طنزآميز است. اين خصلت برجسته در عصر درخشان كاريكاتورهاي مطبوعاتي تنها منحصر به اين اثر نمي‌شود. ده‌ها اثر ديگر ازاين‌دست به‌ويژه در رابطه با مهم‌ترين رخدادهاي تاريخي جهان و بابياني طنزآميز، مويد آن است كه هنر كاريكاتور اگر به‌واقع مستقل باشد مي‌تواند همچون رسانه‌هاي پرقدرت و روشنگر البته با بياني طنزآميز و نافذ، به رشد اطلاع‌رساني، تبادل انديشه‌ها و تقويت آگاهي عمومي جامعه بشري كمك كند.
روزنامه‌نگار، نويسنده و كارتونيست
1- John Musgrave wood