سرفصل‌هاي آموزش روزنامه‌نگاري در ينگه دنيا چگونه است
فرصت، چالش، امتياز و مسووليت
صدف فاطمي
تعدادي از اساتيد روزنامه‌نگاري ايران از سرفصل‌هاي آموزشي گلايه دارند كه يادگار دهه 60 و 70 ميلادي است؛ موضوعات آموزشي كه هنوز بعد از سال‌ها تنها در «خبرنويسي» و گزارش‌نويسي خلاصه مي‌شوند و هيچ ايده تازه و به روزي به ويژه براي رقابت در دنياي پرسرعت كنوني در دست ندارند. اين در حالي است كه با جان گرفتن شبكه‌هاي اجتماعي و رسانه‌هاي آنلاين خبري دنياي روزنامه‌هاي كاغذي با چالش زيادي مواجه شده و اخبار چاپي مدت‌هاست كه قافيه را به كانال‌ها و شبكه‌هاي خبري آنلاين باخته‌اند. اين در حالي است كه حكايت آموزش سرفصل‌هاي روزنامه‌نگاري در دانشگاه‌هاي دنيا پيچ و تاب‌هاي متفاوتي دارد و هر مركز آموزشي تلاش مي‌كند براي نجات حرفه روزنامه‌نگاري از مرگ در دنياي آنلاين هر روز ايده‌هاي نابي روي ميز بگذارد. برخلاف دانشكده‌هاي علوم ارتباطات ايران كه همه‌چيز در چهارديواري كلاس خلاصه مي‌شود و دانشجويان اصول درست خبرنويسي، گزارش‌نويسي و مصاحبه را به سنتي‌ترين شيوه ممكن پشت نيمكت ياد مي‌گيرند، مراكز آموزشي ديگري در دنيا هستند كه الفباي روزنامه‌نگاري را در كوچه و پس كوچه‌هاي شهر و ميان مردم و دغدغه‌هاي‌شان آموزش مي‌دهند. به اعتقاد آنها خيابان بهترين مكان براي پوشش خبري و نوشتن از سوژه‌هاي داغي است كه روزمرّگي مردم شهر را مي‌سازد. اما امروز و با وجود رسانه‌هاي آنلايني كه هر روز بيشتر از قبل در زندگي آدم‌ها جان مي‌گيرند و در يك چشم به هم زدن اخبار را دست به دست مي‌كنند، نياز به وجود يك چارت آموزشي درست و درمان بيشتر از هر زمان ديگري احساس مي‌شود؛ برنامه‌اي دقيق و به روز كه نسل جوان روزنامه‌نگاران را طوري تربيت كند تا بتوانند مهر تضمين بر حيات رسانه‌هاي خبري معتبر در آينده بزنند و آنها را از مرگ احتمالي نجات دهند. به اين بهانه سراغ چند دانشگاه معتبر در امريكا رفتيم تا بدانيم در مراكز آموزشي ينگه دنيا كه يكي از قطب‌هاي اصلي روزنامه‌نگاري است، اوضاع آموزشي دانشجويان از چه قرار است و آنها چه مي‌خوانند؟
قدم اول؛ تجربه‌اي كه بسياري ندارند
«روزنامه‌نگاري خوب با درك تاريخ، اصول، قانون و اخلاق روزنامه‌نگاري آغاز مي‌شود. » اين شعار دپارتمان روزنامه‌نگاري دانشگاه بوستون در ايالات متحده امريكاست. اعضاي هيات‌مديره دپارتمان روزنامه‌نگاري دانشگاه بوستون ادعا مي‌كنند كه تاكيد زيادي برتعمق اين درك دارند. «كارل ريورز»، استاد روزنامه‌نگاري اين دانشگاه در جلسه معارفه‌اي كه به بهانه خوشامدگويي در ابتداي شروع هر سال تحصيلي برگزار مي‌شود، خطاب به دانشجويان مي‌گويد: «روزنامه‌نگاري يك فرش سحرآميز است كه مي‌تواند شما را به مكان‌هايي كه هيچ‌وقت نديده‌ايد ببرد و به شما تجربه‌هايي مي‌دهد كه بسياري از مردم هرگز نمي‌توانند آنها را داشته باشند. از سفر خود لذت ببريد» او معتقد است كه روزنامه‌نگاري يك فرصت، چالش، امتياز و مسووليت است و در مسير خود سرگرمي‌هاي زيادي دارد. ريورز خطاب به همه دانشجوياني كه سوداي روزنامه‌نگار شدن را در سر مي‌پرورانند، مي‌گويد: « اگر فكر مي‌كنيد مي‌توانيد روزنامه‌نگار خوبي باشيد، با ما همراه شويد تا مسير ذهن و قلب خود را در برابر دنياي بي‌كران روزنامه‌نگاري توسعه دهيد به اين ترتيب مي‌توانيد داستان‌هاي هيجان‌انگيزي در دنيا پيدا كنيد و با مهارت و اشتياقي كه ياد مي‌گيريد، به آنها جان ببخشيد.» متقاضيان دوره كارشناسي دانشگاه بوستون 128 واحد درسي بايد بگذرانند. اين درس‌ها در دو بخش دروس پايه و تخصصي ارايه مي‌شوند و طول دوره كارشناسي چيزي نزديك به سه سال و نيم در نظر گرفته مي‌شود كه اين زمان بسته به نحوه واحدگيري دانشجويان مي‌تواند تغيير كند. علاوه بر دروس پايه و تخصصي، در دوره كارشناسي سرفصل‌هاي علوم مقدماتي هم به منظور تقويت دانش و اطلاعات عمومي به دانشجويان آموزش داده مي‌شود تا براي حرفه‌هايي مانند نويسندگي، خبرنگاري، تهيه‌كنندگي سايت‌هاي آنلاين، مجلات، راديو، تلويزيون، رونامه‌ها و رسانه‌هاي ديگر آماده شوند. اصول آموزشي اين بخش به صورتي است كه دانشجويان بسياري از كلاس‌هاي خود خارج از دانشكده ارتباطات مي‌گذرانند زيرا دپارتمان آموزش روزنامه‌نگاري دانشگاه بوستون بر اين باور است كه روزنامه‌نگاران نياز به گسترده‌ترين شيوه‌هاي آموزشي دارند و اين گستردگي در ارتباط با دنياي بيرون از دانشگاه شكل مي‌گيرد. در بخش دروس پايه سرفصل‌هاي تاريخ و اصول روزنامه‌نگاري، خبرنويسي، قصه‌گويي بصري، گزارش‌نويسي، روزنامه‌نگاري آنلاين و قانون و اخلاق روزنامه‌نگاري آموزش داده مي‌شود. ميان دروس تخصصي كه اغلب چهار واحدي هستند، تعدادي واحد اختياري هم موجود است كه هر دانشجو بسته به علاقه‌اش مي‌تواند هر كدام را انتخاب كند. از جمله واحدهاي تخصصي كه به دانشجويان آموزش داده مي‌شود مي‌توان به اين موارد اشاره كرد: طراحي سرمقاله، عكاسي‌خبري، گزارش‌دهي با صدا و تصوير، توليد محتواي مطلوب مجله و ويرايش مجله، مديريت ايستگاه راديويي، دوره كارآموزي حرفه‌اي روزنامه‌نگاري، اتاق خبرآنلاين راديو، اتاق خبر تلويزيون، مطالعات منتخب، نقد رسانه‌اي، مقدمه‌اي بر گزارش‌نويسي اقتصادي، موضوعات ويژه روزنامه‌نگاري، تحقيقات روزنامه‌نگاري، نقد هنر، نژاد و جنسيت در رسانه‌هاي خبري، ستون‌ها و نشريات، ويرايش داستان مولتي پلت‌فرم، پوشش خبري دولت و سياست، روزنامه‌نگاري ورزشي، ويرايش گرافيك، روزنامه‌نگاري داده، فيلمسازي براي روزنامه‌نگاران، توليد محتوا و گزارش‌نويسي ورزشي، روزنامه‌نگاري روايي، سمينار ورزشي، هنر مصاحبه، ادبيات روزنامه‌نگاري، روزنامه‌نگاري پيشرفته آنلاين و...
قدم دوم؛ راويان خوب جامعه
«اورلاندو بگول»، استاد روزنامه‌نگاري دانشگاه يو.سي بركلي مي‌گويد: «زماني كه از دانشكده علوم ارتباطات خارج شدم، درك واضحي از آنچه مي‌خواستم انجام بدهم، چيزهايي كه مرا خوشحال مي‌كرد و بقيه زندگي‌ام را به چالش مي‌كشيد به دست آورده بودم. » به اعتقاد بگول، روزنامه‌نگارها در زمان گزارش‌نويسي، ساخت برنامه‌هاي خبري يا ايجاد كمپين‌هاي تبليغاتي در واقع در حال قصه‌گويي هستند. آنها ماجراهايي را به واسطه چيدن درست كلمات كنار هم روايت مي‌كنند و جايي مي‌توانند ادعا كنند قصه‌شان تاثيرگذار بوده كه توانسته باشند خواسته مردم را درك و به بهترين شكل ممكن داستانش را روايت كنند. به همين دليل سرفصل‌هاي آموزش رشته روزنامه‌نگاري درست مانند حلقه‌هاي زنجير در هم گره خورده‌اند تا در نهايت راويان خوبي از روزنامه‌نگاران تحويل جامعه دهند؛ افرادي كه خوب مي‌بينند، خوب مي‌شنوند، قدرت تشخيص و تحليل دارند و در نهايت با انتخاب درست كلمات و چينش منظم آنها در كنار هم داستان‌هاي تاثيرگذاري روايت مي‌كنند. با همين ايده و رويكرد است كه بسياري از اساتيد روزنامه‌نگاري معتقدند در دنياي بي‌كران علوم ارتباطات هر چقدر دانشجويان سرفصل‌هاي بيشتري بخوانند، دانش‌شان عميق‌تر و نگاه‌شان وسيع‌تر مي‌شود. آنها از دانشجويان علاقه‌مند به حرفه روزنامه‌نگاري دعوت مي‌كنند براي تقويت مهارت خود به منظور انجام هر چه بهتر مسووليتي كه بر عهده دارند، تحصيلات تكميلي خود را تا قدم آخر ادامه دهند و به اين منظور برنامه‌هاي متنوع و سازگاري پيش‌روي دانشجويان مي‌گذارند. براي نمونه دانشگاه كلمبيا، يكي از مراكز معتبر آموزش عالي در ايالات متحده امريكا و البته دنيا، سه انتخاب متفاوت براي متقاضيان دوره كارشناسي ارشد با شرايط گوناگون ارايه مي‌دهد: دوره M.S يا Master of Sience، دوره M.S در داده و در نهايت دوره M.A يا Master of Art. دوره M. S يك برنامه پايه‌اي در دانشكده روزنامه‌نگاري است و دانشجوياني كه صفر تا سه سال سابقه كار در زمينه روزنامه‌نگاري دارند و مي‌خواهند مهارت‌هاي جديدي كسب كنند، مي‌توانند در اين دوره ثبت‌نام كنند. آنها از روز اول موظف هستند به خيابان بروند و با مردم و چالش‌هاي توليد خبر و تهيه گزارش به صورت رودررو مواجه شوند. هيات‌مديره دپارتمان M.S معتقد است دانشجويان به اين ترتيب تفكر منتقدانه و تعهد كاري را ياد مي‌گيرند و شيوه درست برخورد با سوژه‌هاي خبري را ميان مردم و در دل جامعه تمرين مي‌كنند. دانشجويان اين دوره كارشناسي ارشد واحدهاي آموزشي روزنامه‌نگاري را در پلت‌فرم‌هاي مختلف به صورت صوتي، تصويري، چندرسانه‌اي، چاپي و آنلاين آموزش مي‌بينند. از جمله سرفصل‌هاي آموزشي دانشجويان دوره M. S مي‌توان اين موارد را نام برد: كلمه نوشته شده (واحد درسي هفت هفته‌اي كه در آن دانشجويان ياد مي‌گيرند داستان يا نمايشنامه‌هاي جذاب براي مخاطب بنويسند و داستاني كه نوشته‌اند را به صورت صوتي ارايه دهند. آنها مي‌توانند در صورت تمايل در زمان گذراندن اين واحد درسي در كلاس‌هاي تكميلي با تمركز روي اخبار، گزارش‌نويسي توصيفي، روايت‌هاي طولاني يا نوشتن به منظور توليد خبر صوتي شركت كنند)، صدا و تصوير (واحد هفت هفته‌اي كه دانشجويان يكي از شيوه‌هاي خبري در رسانه مانند صوتي، ويدئويي، تصويري و داده‌اي را انتخاب مي‌كنند و با تمركز روي آن پتانسيل كار با تكنولوژي و داستان‌سرايي خود را تقويت مي‌كنند)، تكنيك‌هاي تحقيقاتي (واحد درسي هفت هفته‌اي كه به دانشجويان آموزش مي‌دهد چطور بايد نتيجه تحقيقات، رديابي سوابق، دادرسي‌هاي اينترنتي و تحقيقات جامع در مورد افراد و شركت‌ها را به گزارش تبديل كنند)، ملزومات روزنامه‌نگاري (كلاس‌هايي كه قوانين روزنامه‌نگاري، اصول اخلاقي، تاريخ و نيروي كسب و كار تاثيرگذار بر رسانه‌هاي خبري را آموزش مي‌دهند)، دو سمينار 15 هفته‌اي بهاري و دوره‌هاي توليدي كه به دانشجويان اين فرصت را مي‌دهد در هر حوزه‌اي كه به آن علاقه وافر دارند بپردازند؛ در اين واحد درسي دانشجويان مي‌توانند زيرنظر اساتيد روزنامه‌نگاري زمينه‌هاي مورد علاقه‌شان مانند نوشتن كتاب، انتشار اخبار، عكاسي خبري، انتشارات خبري‌ديجيتالي، گزارش‌نويسي حوادث يا آموزش‌و‌پرورش را تمرين كنند. آخرين واحد درسي كه در اين دوره ارايه مي‌شود هم پروژه كارشناسي ارشد است كه در آن دانشجويان تحت حمايت و راهنمايي مشاوران فردي و استادي كه انتخاب مي‌كنند، در مورد يك موضوع انتخاب تحقيق جامعي به عنوان روزنامه‌نگار ارايه دهند.
دوره آموزشي «M.S در داده» ويژه دانشجوياني است كه به نوشتن گزارش‌هاي آماري مبتني بر اطلاعات علاقه دارند. دانشجوياني كه صفر تا سه سال تجربه كار روزنامه‌نگاري دارند مي‌توانند در اين دوره ثبت‌نام كنند. متقاضيان دوره M.S در داده دوره كارشناسي ارشد خود را از تابستان آغاز مي‌كنند و در زمينه تهيه داده‌هاي آماري، محاسبات داده‌اي و همچنين گزارش‌نويسي بر اساس داده‌هاي به دست آمده آموزش مي‌بينند. برخلاف دانشجويان كارشناسي ارشد دوره‌هاي M.S و M.A دانشجوياني كه دوره داده را انتخاب مي‌كنند، بيشتر زمان خود را در كلاس مي‌گذرانند و يك ترم اضافه‌تر دارند. از جمله مهم‌ترين دروس آموزشي اين دوره شامل مباني محاسبات، داده و پايگاه داده، تجزيه و تحليل داده و گزارش‌نويسي يك و دو، كلمه نوشته شده، كارگاه نوآوري، قصه‌گويي با داده‌ها، ارايه سمينار و الگوريتم‌ها است.
دوره M.A مخصوص دانشجوياني است كه دست‌كم سه تا 15 سال سابقه كار حرفه‌اي در روزنامه‌نگاري دارند و مي‌خواهند در موضوعات خاص به‌طور تخصصي مهارت خود را افزايش داده و حرفه‌شان را پيش ببرند. دانشجويان اين دوره بيشتر سرفصل‌هاي آموزشي خود را خارج از محيط دانشكده مي‌گذرانند و روي مطالعه بر سرفصل‌هاي خاص تمركز دارند. هر دانشجو موظف است دو سمينار فشرده در دو ترم ابتدايي ورود به دوره كارشناسي‌ارشد برگزار كند. اين واحد درسي به منظور افزايش زمينه درك و فهم دانشجو برنامه‌ريزي شده و همچنين سرعت گزارش‌نويسي ناگهاني را در دانشجو افزايش مي‌دهد. همچنين گذراندن واحدهاي درسي ديگري مانند شواهد و انضباط (تدريس نظم فرضيه و آموزش چگونگي چيدمان نقاط اصلي و مهم در گزارش تا روال منظم‌تر و تاثيرگذارتري داشته باشد)، ملزومات روزنامه‌نگاري (آموزش تكنيك‌هاي تحقيقاتي كليدي مناسب روزنامه‌نگاري قرن بيست و يكم) و در نهايت پايان‌نامه با سوژه‌هاي دلخواه دانشجويان از مهم‌ترين سرفصل‌هاي آموزشي اين دوره است. پايان‌نامه بسياري از دانشجويان فارغ‌التحصيل دوره كارشناسي M.A دانشگاه كلمبيا در رسانه‌هاي معتبري مانند هارپر، نيويورك‌تايمز، نيويوركر و گاردين منتشر شده است.
قدم سوم؛ مشاوراني كه با مردم
ارتباط دارند
سوفي وارنس، خبرنگار اينديپندنت مي‌گويد: «روزنامه‌نگاري كار بسيار سختي است اما اگر به اندازه كافي شوق و هيجان داشته باشيد، حتما ارزشش را دارد» اما به اعتقاد اعضاي هيات علمي دپارتمان دكتراي دانشگاه كلمبيا اين كار سخت با آموزش رويكرد چندجانبه در مطالعه رشته ارتباطات بسيار راحت‌تر مي‌شود. به همين منظور چارت آموزشي مقطع تحصيلي دكتري در دانشگاه كلمبيا به شيوه‌اي تعريف شده است كه دانشجويان در زمينه‌هاي مختلف فرهنگي، هنري، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و تكنولوژي اطلاعات خود را تكميل كنند و مطالعات‌شان را در مسير بررسي روابط بين مردم و رسانه‌ها توسعه دهند. با نظارت و هدايت كميته هيات علمي دانشگاه، متقاضيان تحصيل در مقطع دكتراي ارتباطات پژوهش‌هايي در زمينه‌هاي علوم انساني و اجتماعي انجام مي‌دهند تا درك درستي از خواست مردم و وضعيت جامعه به دست بياورند. پروژه‌هاي پايان‌نامه دانشجويان دكترا اغلب شامل موضوعاتي مانند اخبار جعلي، فرهنگ سياسي، تجربه شخصي در پوشش خبري، انقلاب خبري به واسطه عكس‌هاي خبري، بررسي واقعيت و صحت خبر، عينيت در عصر رسانه‌هاي ديجيتال، مديا، كمپين‌ها و مبارزات سياسي است. تقريبا نيمي از فارغ‌التحصيلان دكتراي روزنامه‌نگاري به دليل تسلط بر موضوعات مهم سياسي، اجتماعي و اقتصادي به عنوان مشاور رسانه‌اي در امور دولتي، صنعت، سياست، حقوق و در نهايت زمينه‌هاي تحقيقي مختلف مشغول به كار مي‌شوند.
اورلاندو بگول : زماني كه از دانشكده علوم ارتباطات خارج شدم، درك واضحي از آنچه مي‌خواستم انجام بدهم، چيزهايي كه مرا خوشحال مي‌كرد و بقيه زندگي‌ام را به چالش مي‌كشيد به دست آورده بودم. روزنامه‌نگارها در زمان گزارش‌نويسي، ساخت برنامه‌هاي خبري يا ايجاد كمپين‌هاي تبليغاتي در واقع در حال قصه‌گويي هستند. آنها ماجراهايي را به واسطه چيدن درست كلمات كنار هم روايت مي‌كنند و جايي مي‌توانند ادعا كنند قصه‌شان تاثيرگذار بوده كه توانسته باشند خواسته مردم را درك و به بهترين شكل ممكن داستانش را روايت كنند.
سوفي وارنس: روزنامه‌نگاري كار بسيار سختي است اما اگر به اندازه كافي شوق و هيجان داشته باشيد، حتما ارزشش را دارد. اين كار سخت با آموزش رويكرد چندجانبه در مطالعه رشته ارتباطات بسيار راحت‌تر مي‌شود. به همين منظور چارت آموزشي مقطع تحصيلي دكتري در دانشگاه كلمبيا به شيوه‌اي تعريف شده است كه دانشجويان در زمينه‌هاي مختلف فرهنگي، هنري، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و تكنولوژي اطلاعات خود را تكميل كنند و مطالعات‌شان را در مسير بررسي روابط بين مردم و رسانه‌ها توسعه دهند.