يكي در كثرت ظهور
عبدالله ناصري
يكصد سال از تولد عباس زرياب‌خويي؛ مورخ، فلسفه‌دان و كتيبه‌شناس برجسته ايراني مي‌گذرد. يكي از نوادر دانشگاهي كه دروس قديم و جديد را در حوزه و دانشگاه خواند و اگر بين برجستگان دانشگاهي كه علوم حوزوي را در سطح عالي و بسيار شاخص مطرح كردند بخواهيم نام ببريم، بدون شك زرياب‌خويي در اين گروه و در كنار كساني مانند گلريز و سيد‌جعفر شهيدي قرار مي‌گيرد. اين مورخ و پژوهشگر تاريخ، شاگرد برجسته بنيانگذار جمهوري اسلامي در فلسفه بود. به‌طوري كه ايشان زرياب‌خويي را ميرزاعباس خويي خطاب مي‌كردند. خويي پس از مهاجرت امام به تركيه و عراق، در محضر اساتيدي مانند آيت‌الله صدر، آيت‌الله حجت كمره‌اي، آيت‌الله محقق داماد (پدر دكتر مصطفي محقق داماد) و نيز آيت‌الله محمدتقي خوانساري و ديگران شاگردي كرد.اين مورخ پس از پايان تحصيلات حوزوي به تشويق سيدحسن تقي‌زاده به آلمان رفت. زرياب‌خويي در 5 سال اقامت خود در اين كشور، با دانش تاريخ و فلسفه به خوبي آشنا شد و پس از كسب دانش از اساتيد ايران‌شناسان و اسلام‌شناسان بزرگ آلماني، پايان‌نامه خود با موضوعي متعلق به دوره تيموري را انتخاب كرد. او علاوه بر تاثيرپذيري از تاريخ‌پژوهان آلماني، از اقبال آشتياني تاثير گرفت و مي‌توان سبك تاريخ‌نگاري و تاريخ‌پژوهي او را تاحدود زيادي متاثر از شيخ‌المورخين دوران جديد ايران يعني عباس اقبال آشتياني قلمداد كرد.از آثار به جاي مانده از اين پژوهشگر مي‌توان به ترجمه كتاب لذات فلسفه، تاريخ فلسفه، بخشي از تاريخ بزرگ ويل دورانت و ترجمه كتاب درياي جان از هلموت ريتر اسلام‌شناس و ايران‌شناس معروف آلماني اشاره كرد كه نشان مي‌دهد زرياب‌خويي يا همان ميرزا عباس خويي در حوزه‌هاي مختلف ادب، هنر، تاريخ و عرفان بي‌شك چهره بزرگي بوده است، هر چند به واسطه تدريس تاريخ اغلب او را به كسوت تاريخ‌پژوهي مي‌شناسند.زرياب‌خويي در اولين ديدارش با بنيانگذار جمهوري اسلامي در ماه‌هاي نخست پس از انقلاب در قم ديداري را به تدبير خود و با مساعدت استاد ميرحسين مدرسي طباطبايي با امام‌خميني(ره) ترتيب داد. اين ديدار به منظور خنثي كردن زمزمه‌هايي درباره تعطيلي دانشگاه بود كه دكتر عباس زرياب‌خويي تلاش كرد آن را براي مدتي به عقب بيندازد. با شكل‌گيري انقلاب فرهنگي اين مورخ مورد بي‌مهري قرار گرفت و دانشگاه از حضور او محروم شد. خداحافظي با دانشگاه زرياب‌خويي را بسيار تحت‌تاثير قرار داد و او صدمات روحي زيادي ديد. با اين حال با هوشمندي و هوشياري آقا كاظم موسوي بجنوردي پس از تاسيس دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، او از دانش اين استاد كم‌نظير و حتي بي‌نظير بهره گرفت. زرياب‌خويي از‌جمله اولين پژوهشگراني بود كه به اين دايره‌المعارف پيوست و تا پايان عمر به شكل تمام وقت به نگارش مقالات عالمانه در آن ادامه داد. تدبير استاد كاظم موسوي بجنوردي در به‌كار‌گيري زرياب‌خويي، آرامشي براي اين مورخ ايجاد كرد و او توانست تا حدود زيادي با دغدغه‌ها و خاطرات تلخ گذشته كنار بيايد. در مجلدات دايره‌المعارف بزرگ اسلامي نوشته‌هاي متعدد و متكثر دكتر عباس زرياب‌خويي در حوزه‌هاي مختلف وجود دارد كه بيانگر جامعيت اين پژوهشگر است. در پايان مي‌توان به اين نكته اشاره كرد كه شايسته است مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي ، باتوجه به غناي پژوهشي كه زرياب‌خويي داشته است، دست به يك اقدام مبتكرانه بزند و جايزه‌اي را در حوزه تاريخ ايران و اسلام به‌عنوان جايزه عباس زرياب‌خويي در نظر بگيرد تا بتوان هر سال يادي از اين علامه بزرگ تاريخ داشت و به زحمات او ارج نهاد.