تحليل معاون درمان اعتياد بهزيستي از افزايش مصرف بدون نسخه زولپيدوم، ترامادول و آرام‌بخش‌ها
هشدار درباره موج صعودي وابستگي به داروها
گروه اجتماعي
معاون پيشگيري و درمان اعتياد سازمان بهزيستي كشور درباره افزايش شيوع سوءمصرف داروهاي اعتيادآور هشدار داد. اين هشدار به دليل گزارش‌هاي دريافتي درباره افزايش سوءمصرف ترامادول، داروهاي خواب‌آور و مسكن‌ها و افزايش موردي اما نگران‌‌كننده سوءمصرف ريتالين، فهرست طولاني از مصرف خودسرانه و غيرمجاز داروهاي اعتيادآور را دربرمي‌گيرد. هشدار فريد براتي‌سده در حالي است كه وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو هر ساله به دليل قابليت بالاي اين داروها براي سوءمصرف، آيين‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هاي اجرايي درباره نحوه توزيع اين داروهاي كنترل شده و تحت نظارت دارند و در تمام دستورالعمل‌ها تاكيد شده كه فروش اين داروها - حتي در دوزهاي كم‌‌اثر و مقادير اندك - بدون نسخه پزشك ممنوع بوده و در مورد داروهايي هم كه ماده موثره آنها، از مشتقات ترياك است، تحويل پوكه دارو الزامي و اجباري است. توزيع داروهايي مانند مورفين و ريتالين كه قابليت مصرف بيمارستاني هم دارند، در حدي مشمول سخت‌گيري‌هاي سازمان غذا و دارو است كه بيماران شناسايي شده، براي دريافت اين داروها بايد به معاونت‌هاي غذا و دارو يا معاونت‌هاي درمان دانشگاه‌هاي علوم پزشكي هر منطقه مراجعه كرده و تشكيل پرونده دهند و اين داروها بنا بر نسخه‌هاي يك بار مصرف پزشك معالج، صرفا به بيمار و در ازاي ثبت و تاييد كد ملي بيمار تحويل مي‌شود. البته حتي اين سخت‌گيري‌ها در تمام اين سال‌ها مانع از اين نبوده كه پاي اين داروها به بازار سياه نرسد يا مصرف كنندگاني كه هيچ عارضه‌اي نداشته و صرفا دچار وابستگي به اين داروها شده‌اند با ترفندهايي از جمله نسخ جعلي، ترغيب پزشك متخصص براي نسخه‌نويسي و حتي ترغيب عوامل توزيع دارو به خرده‌فروشي دارو، موفق به دريافت اين داروهاي تحت كنترل شوند و در نهايت و به هنگامي كه از دريافت دارو از طريق مجاري قانوني نااميد مي‌شوند، به بازار سياه پناه ببرند.
براتي‌سده در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره نگراني‌هاي نهاد متولي كنترل و كاهش آسيب‌هاي اجتماعي از بابت شيوع سوءمصرف داروهاي اعتيادآور مي‌گويد: «مصرف خودسرانه داروهاي آرامبخش و اعصاب و روان در كشور ما بالاست. نتايج پيمايش سلامت روان، سال 90 اعلام كرد كه بيش از 23 درصد جمعيت 15 تا 64 ساله كشور گرفتار يكي از انواع اختلالات رواني هستند. بنابراين، اولين گروه از افراد وابسته به داروهاي اعتيادآور، ممكن است از همين افراد باشند و البته ممكن است اين افراد، همزمان مبتلا به مصرف مواد هم باشند. گزارش‌ها به ما نشان مي‌دهد كه مصرف خودسرانه و سوءمصرف داروهاي آرامبخش - انواع پام‌ها / لورازپام، ديازپام و زولپيدوم- در كشور ما آمار بالايي دارد اما علاوه بر اينها، نگراني عمده ما بابت شيوع قابل توجه مصرف خودسرانه ريتالين و ترامادول در قشر جوان كشور است. حتي از بابت سوءمصرف ترامادول، بيشتر نگرانيم چون عرضه قانوني و كنترل شده اين دارو مشكلي ندارد ولي ما نگران همان حجم وسيع ترامادول قاچاق هستيم كه حالا شيوع سوءمصرف اين دارو در قشر جوان ما تبديل به يك نگراني جدي شده است. شيوع سوءمصرف ريتالين هم همين وضعيت نگران كننده را دارد اگر چه كه سوءمصرف ريتالين در مقاطع زماني مشخص گزارش مي‌شود و اوج سوءمصرف اين دارو در ايام امتحانات دانشگاه‌ها و مدارس و زمان برگزاري كنكور است. ساير داروهاي آرامبخش هم در جمعيتي كه دچار وابستگي شديد نيستند، تقريبا وضعيت مشابه دارد يعني در مقاطعي از سال، شيوع سوءمصرف داروهاي آرامبخش اوج پيدا مي‌كند و به عنوان نمونه، در روزهاي پاياني سال و همزمان با خريدهاي شب عيد و ايام نزديك به بازگشايي مدارس و حتي در ترافيك اوايل سال تحصيلي كه والدين هم درگير استرس و اضطراب مي‌شوند، گزارش‌هاي دريافتي ما از شيوع سوءمصرف داروهاي آرامبخش، متفاوت از باقي ايام سال مي‌شود.» وابستگي دارويي، اتفاق جديدي در ايران نيست. تحقيقات پژوهشگران طي 40 سال گذشته نشان مي‌دهد كه داروهاي اعتيادآور، حداقل در همين بازه زماني كه پژوهش‌هاي منظم‌تر و جامع‌تري درباره تنوع وابستگي‌هاي دارويي در كشور انجام شده، همواره در يك موقعيت نسبتا ثابت قرار گرفته است. نتايج تحقيقي كه سال 1384 با عنوان «اپيدميولوژي اعتياد در خانواده‌هاي تهراني» انجام شد، نشان مي‌داد كه 11 درصد خانواده‌هاي پرسش‌شونده، دچار وابستگي به مصرف مخدرها، محرك‌ها، الكل يا داروهاي آرامبخش بوده‌اند. سال 1386، ارزيابي سريع بررسي سوءمصرف مخدرها و محرك‌ها كه در جمعيت 7 هزار و 700 نفري معتادان مراجعه‌كننده به مراكز درماني، معتادان زنداني و معتادان خياباني انجام شد، نشان مي‌داد كه 3.3 درصد از پرسش‌شوندگان گرفتار وابستگي به داروهاي مخدر بودند و 55.4 درصد از كل تعداد پرسش‌شوندگان، سابقه مصرف داروهاي اعتيادآور داشتند. نتايج اين تحقيق كشوري اعلام مي‌كرد كه پرمصرف‌ترين داروهاي اعتيادآور بين معتادان، ترامادول (26.5 درصد) ديازپام (24.5 درصد) لورازپام (23.2 درصد) استامينوفن كدئين (22.4 درصد) ديفنوكسيلات (12.7 درصد) متادون (11.8 درصد) و اكسازپام (11.4 درصد) است. نتايج تحقيقي كه در سال تحصيلي 1388 – 1389 با هدف بررسي ميزان سوءمصرف مواد در دانشجويان علوم پزشكي شهر تهران انجام شد، نشان مي‌داد كه ريتالين و ترامادول از پرمصرف‌ترين داروها بين اين قشر جوان است و سوء مصرف اين داروهاي اعتيادآور در رتبه‌هاي چهارم و پنجم وابستگي پس از سو ءمصرف الكل، ترياك و مورفين قرار مي‌گيرد.
اواخر سال 96، رييس گروه مطالعات اعتياد پزشكي قانوني، نسبت به شيوع سوءمصرف زولپيدوم در ورزشكاران، پزشكان، دانشجويان و دانش‌آموزان خبر داد كه به دنبال اين هشدار، براتي‌سده هم از نتايج تحقيقي در تهران به «اعتماد» خبر داد كه براساس نتايج آن، 1/ 2 درصد از جمعيت 19 تا 54 ساله پايتخت، حداقل يك بار در عمر، سوءمصرف داروي زولپيدوم داشته‌اند. به گفته براتي‌سده، بر اساس نتايج اين تحقيق كه در جمعيت هزار نفري مناطق 22گانه تهران انجام شد، سوءمصرف ريتالين، 1.7 درصد و سوءمصرف الپرازولام، ديازپام، زاناكس، كلرديازپوكسايد و كلونازپام 4.3 درصد گزارش شده بود و نتيجه نهايي اعلام مي‌كرد كه سوءمصرف داروهاي اعتيادآور در جمعيت مورد تحقيق، 33 درصد بوده است. براتي‌سده، همان زمان به «اعتماد» گفت: «اعتياد به قرص، به سبب تبعات و آثار بر خلقيات افراد، بسيار دشوارتر از اعتياد به ساير مواد مخدر يا محرك است و پيش‌بيني ما اين است كه قرص و مواد محرك خفيف‌تر از امفتامين‌ها، بازار رو به تزايد در كشور ما خواهد داشت.» حالا و بعد از دو سال، معاون پيشگيري و درمان اعتياد سازمان بهزيستي كشور با ابراز نگراني درباره افزايش شيوع سوءمصرف داروهاي اعتيادآور، پيش‌بيني خود را تحقق يافته مي‌بيند و ضمن تاييد اينكه مصرف اكستاسي هم رو به افزايش گذاشته، به «اعتماد» مي‌گويد: «امروز در بازار سياه و عطاري‌ها، انواع داروهاي اعتيادآور موجود است. از شربت ترياك تا متادون و ريتالين و ترامادول و حتي خانواده پام‌ها. اما يادمان باشد كه من و شما كه مصرف‌كننده نيستيم، متادون نمي‌خريم. ترامادول و اكسي كدون هم هنوز، فراگيري بالايي در جامعه عمومي ندارد ولي شيوع امروز سوءمصرف داروهاي اعتيادآور را حتي در سال‌هاي پيش از 1357 هم نداشتيم و آنچه امروز با آن مواجهيم، اين است كه نسل جوان كشور، مي‌خواهد تجربه‌هاي جديد داشته باشد همان طور كه دنيا هم امروز با نگراني شيوع سوءمصرف زولپيدوم و ريتالين مواجه است.»
برخي عوارض داروهاي اعتيادآور
اعتياد به داروها اين روزها در ميان بسياري از افراد ديده مي‌شود. خوردن برخي داروها - به خصوص در شرايط خوددرماني - مي‌تواند باعث وابستگي و در نهايت اعتياد شود. در اعتياد دارويي، چون بدن نسبت به تاثيرات دارو تحمل پيدا مي‌كند، فرد براي كسب اثرات سابق به اجبار روز به روز بر دوز مصرفي خود مي‌افزايد تا جايي كه ديگر عملكرد روزانه او كاملا تحت تأثير دارو قرار مي‌گيرد. داروهاي اعتيادآور دسته‌بندي‌هاي مختلفي دارند و شامل داروهاي آرامبخش (باربيتورات‌ها و داروهاي ضداضطراب)، داروهاي برانگيزاننده و محرك (داروهاي حاوي كافئين، داروهاي حاوي نيكوتين، آمفتامين، متامفتامين، كوكايين و ريتالين) داروهايي كه موجب تغيير در ادراك و ايجاد توهم مي‌شوند (LSD، سيلوسايبين، مسكالين) داروهاي روان درمان‌بخش (داروهاي ضدروان‌پريشي، داروهاي ضدافسردگي) داروهاي مسكن (آسپيرين، داروهاي مخدر مانند مورفين، كديين، روانگردان‌ها يا شبه‌مخدرها همچون ترامادول و متادون) هستند. برخي داروهاي اعتيادآور در دوزهاي بالا باعث از دست رفتن هوشياري مي‌شوند و در صورت مصرف زياد و مداوم اين داروها، مشكلاتي در راه رفتن، حرف زدن، ناهوشياري، حتي اغما و مرگ ممكن است براي فرد پيش بيايد. داروهاي ضداضطراب كه از خانواده بنزوديازپين‌ها هستند و اغلب به عنوان داروي بي‌خوابي مورد استفاده قرار مي‌گيرند، هر چه قوي‌تر باشند احتمال وابستگي و اعتياد را افزايش مي‌دهند. استفاده از مقادير بالا و طولاني مدت داروهاي محرك كه سيستم اعصاب مركزي را تحريك مي‌كنند، باعث ايجاد توهم و هذيان و نشانه‌هاي روان‌پريشانه خواهد شد.
سوءمصرف داروهاي توهم‌زا هم مي‌تواند به توهمات بينايي و شنوايي منجر شود و تمركز و يادآوري را دشوار ساخته، ادراك ديداري و شنيداري را دستخوش تغييرات كند. سوءمصرف داروهاي ضد روان‌پريشي در درازمدت، حتما به اعتياد منجر خواهد شد و سوءمصرف داروهاي ضدافسردگي است مي‌تواند باعث عوارض جانبي مانند افزايش فشار خون و بي‌خوابي را به دنبال داشته باشد. سوءمصرف مسكن‌ها كه معمولا از خانواده مخدرها و شبه‌مخدرها هستند، باعث اعتياد و افزايش تدريجي مصرف خواهد شد كه در اين صورت، فرد در معرض خطر اوردوز قرار گرفته و در صورت قطع مصرف، علائم ترك و خماري اتفاق خواهد افتاد.