به بهانه انتشار «در كشاكش دين و دولت»
نورهان موحد به زبان فارسي و فارسيزبانان
محسن آزموده
بالاخره هفته پيش قريب به يك ماه انتظار كتابخوانهاي ايراني ثمر داد و آخرين كتاب استاد محمدعلي موحد با عنوان پرسشبرانگيز «در كشاكش دين و دولت» در كتابفروشيها توزيع شد، كتابي جمع و جور و خوش‌دست با طرح جلدي زيبا و چاپ شكيل كه نشر ماهي آن را در 317 صفحه منتشر كرده و از يك ديباچه، 6 فصل و يك پانوشت فراهم آمده است. استاد موحد در نود و شش سالگي، اين «نورهان» (تحفه سوغات) را «به پاس شصت و هشت سال دوستي» به ابراهيم گلستان تقديم كرده: «شمشير آهيخته در جدال با فرومايگي و ابتذال».
«در كشاكش دين و دولت» در واقع مقالههايي تحليلي است درباره تاريخ صدر اسلام و ايران. فصل نخست يكسره به تاريخ سي سال پس از پيامبر اسلام (ص) و دوران موسوم به خلفاي راشدين اختصاص يافته. در اين فصل دكتر موحد با تكيه بر منابع فارسي و عربي نشان ميدهد كه در اين سه دهه، چه وقايعي رخ دادند و چگونه اين رويدادها، سرنوشت تمدن اسلامي در هزار و چهارصد سال بعد را رقم زدند. فصل دوم پاسخي به اين پرسش كليدي و بنيادي براي ايرانيان است كه «چگونه اسلام در ايران راه يافت؟». موحد در اين فصل نشان ميدهد كه «مسلمانان درست چشم آسيبپذير رويينتن ساساني را نشان رفته بودند»، يعني نظام اجتماعي ساساني، «مبتني بر امتيازات طبقاتي بود و معلوم است كه تكيه بر آرمان عدالت و مساوات ميتوانست تاثير عميقي در طبقات فرودست داشته باشد». فصل سوم كتاب به برآمدن ديوان و ديوانسالاري در تمدن اسلامي اختصاص يافته، فصول چهارم و پنجم، به روابط ايرانيان و تازيان ميپردازد. در فصل ششم «قصه شگفت خارجيگري و پديده قرا» روايت مي‌شود و كتاب با پيوستي كوتاه اما سخت تامل‌برانگيز با عنوان «خارجيگري نو» به پايان ميرسد.
موحد كه به ويژه در فصل ششم به تفصيل درباره ماجراي خوارج و نحوه شكلگيري و رشد و گسترش آنها بحث كرده، در اين دو صفحه، «ماجراي گروههاي سلفي-تكفيري كه طي همين مدت چهل سال در گوشه و كنار جهان اسلام به تاخت و تاز برخاستهاند» را «روايت جديد همان خيزش خارجيگري در صدر اسلام» خوانده و ضمن مقايسه اجمالي و در عين حال هوشمندانه آنها نوشته: «خارجيگري كهن جذابيتي براي افراد پرشور و خام داشت ولي براي جامعه چيزي اختلال و ناامني و ويراني و قساوت و فقر پيشنهاد نميكرد... امروز نيز مردم ليبي و مصر و شام و عربستان و ... در برابر اين توفان نكبت و فلاكت چارهاي جز چسبيدن به دام حكومت‌هاي فاسد سركوبگر ندارند. اين تجربه شوم تا كي بايد ادامه يابد؟»
استاد محمدعلي موحد كه پيش از اين نيز با آثار درخشاني چون «خواب آشفته نفت»، «ابن بطوطه»، ترجمه «سفرنامه ابن بطوطه» و ترجمه «ماليات سرانه و تاثير آن در گرايش به اسلام» (نوشته دانيل دنت) تبحر خود را در تاريخنگاري و تسلط به منابع تاريخي نشان داده بود، در مقالات اين كتاب به دو دغدغه اساسي و اصلي سراسر عمر كاري خود پرداخته است: اسلام و ايران و ربط اين دو به يكديگر.
در واقع استاد موحد در اين كتاب از مرز تصحيح و تحقيق و ترجمه و تاريخنگاري فراتر رفته و به تحليل تاريخ روي آورده و در سطرسطر آن نكاتي ظريف و تامل‌برانگيز براي پژوهشگران تاريخ سدههاي ميانه تمدن اسلامي- ايراني بيان كرده است. اما آنچه «در كشاكش دين و دولت» را به اثري خواندني براي مخاطبان عمومي بدل مي‌كند، زبان روان و بيان شيوا و قلم سحرانگيز اين استاد زباندان و اديب است. جملات كوتاه و گويا، اصطلاحات روزمره و عامهفهم، بخشبندي موضوعي و رعايت ايجاز و اختصار تنها شماري از ويژگيهاي نگارش سهل و ممتنع موحد است. موضوع مقالات كتاب شايد در نظر اول تخصصي به نظر برسد، اما نثر دلكش موحد و مهارت او در قصهپردازي در عين رعايت ضوابط دقيق تاريخنگاري علمي، سبب مي‌شود كه عموم فارسيزبانان از مطالعه «در كشاكش دين و دولت» بهرهمند شوند، به خصوص كه در اين كتاب، برخي از مهمترين و مسالهبرانگيزترين مباحث تاريخ ايران اسلامي، مطرح شده است، مسائلي كه دامنهشان تا به امروز نيز كشيده شده و همچنان به نحو آشكار و نهان در متن مباحث روز حضور دارند.