سفر اردوغان به ايران با تفاهم‌هاي سياسي و توافق‌هاي اقتصادي همراه بود
اتحاد رقباي قديمي
همراه با گفتارهايي از :
صادق ملكي ، محمدعلي دستمالي
رحمان قهرمان‌پور
سارا معصومي
چهارشنبه 4 اكتبر 2017، تهران؛ مجموعه سعدآباد. حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان در مراسمي رسمي از رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه استقبال كرد. ميزبان و مهمان از چند ماه پيش مترصد فرصتي براي اين تجديد ديدار در پايتخت ايران بودند و وقتي كه قرعه زماني به تاريخ دوازدهم مهر ماه افتاد موجي از گمانه‌زني‌ها در مورد سوژه اين ديدار در رسانه‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي به راه افتاد. سفر يك روزه اردوغان به تهران در حالي صورت گرفت كه بحران‌هاي متعدد و متنوع منطقه را دچار خفقان امنيتي و سياسي كرده است. در تمام اين پرونده‌ها نيز نام تركيه و موضع مشخص اين كشور به چشم مي‌خورد. در پرونده سوريه، تركيه يكي از اضلاع مثلث تهران، آنكارا و مسكو در مذاكرات آستانه است. در پرونده بحران در شوراي همكاري خليج فارس، ظاهر قضيه حكايت از اختلافي داخلي دارد كه در يك سوي آن قطر ايستاده و در سوي ديگر آن عربستان سعودي، امارات متحده عربي و البته بحرين اما در زيرپوست اين روايت حكايت ديگري در جريان است كه به واسطه اخوان‌المسلمين پاي تركيه را به ميدان مي‌كشد و به دليل مخالفت سعودي با رابطه ايران و قطر، تهران را هم بي‌نصيب از ايفاي نقش نمي‌گذارد. داستان داغ‌تر منطقه به برگزاري همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق بازمي‌گردد و اتحادي كه آنكارا، تهران و بغداد براي مقابله با اين پروژه مسعود بارزاني شكل داده‌اند. در دورنمايي وسيع‌تر كه تحولات خارج از منطقه را نيز دربرمي‌گيرد نقطه تمركز ماجرا بر روي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده قرار مي‌گيرد كه جهان را دچار ابهام و سردرگمي كرده است. مجموع عملكردهاي كليددار تازه كاخ سفيد در 9 ماه گذشته به رييس‌جمهور تركيه فهمانده است كه هرچند باراك اوباما، سكاندار سابق كاخ سفيد گزينه محبوب و مطلوب آنكارا نشين‌ها نبود اما گويا رييس‌جمهور دمدمي مزاج جديد نيز بناي اتخاذ رويكردي واحد را در قبال متحدان قديمي امريكا در منطقه ندارد. در رابطه ايران و تركيه عنصر ثالثي به نام روسيه نيز چشمك مي‌زند كه هم با تهران رابطه عميق سياسي – امنيتي و استراتژيك برقرار كرده و هم دستان آنكارا را كه در حالت تخاصم با اروپا به سر مي‌برد رها نمي‌كند. رجب طيب اردوغان، دوازدهمين رييس‌جمهور تركيه در بستري چنين پرحادثه‌خيز و مه‌آلود چندساعتي را در تهران گذراند تا نگاه رسانه‌هاي بين‌المللي و منطقه‌اي را به رابطه دوجانبه‌اي جلب كند كه هيچگاه مصون از جزر و مد نبود اما به نظر مي‌رسد كه نگراني‌ها و دغدغه‌هاي مشترك در آن در حال برتري يافتن بر اختلاف‌ها هستند تا ثمره آن نزديكي بيشتر تهران و آنكارا باشد.
بازگشت به آنكارا با 4 يادداشت تفاهم
حضور چندساعته رجب طيب اردوغان در تهران مختصر و مفيد بود. برخلاف زمزمه‌هاي بيشتر سياسي كه در مورد سفر وي به ايران مطرح شد اما در ميدان عمل رنگ و بوي اقتصادي اين سفر از يادداشت‌هاي تفاهم همكاري كه امضا شد بيشتر به مشام رسيد. اين‌بار همكاري‌هاي اقتصادي به ابزاري براي تنوع بخشي بيشتر به رابطه تهران و آنكارا تبديل شدند. 4 يادداشت تفاهم همكاري كه به امضاي مقام‌هاي عاليرتبه دو كشور رسيد. يادداشت تفاهم همكاري گمركي بين وزارت امور اقتصادي و دارايي جمهوري اسلامي ايران و وزارت گمرك و تجارت جمهوري تركيه، يادداشت تفاهم همكاري بين بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران و بانك مركزي جمهوري تركيه، يادداشت تفاهم همكاري بين سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران و اداره كل آرشيو دولتي نخست وزيري جمهوري تركيه و يادداشت تفاهم همكاري بين صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران و سازمان راديو و تلويزيون دولتي جمهوري تركيه اسنادي بود كه در راستاي تعميق هرچه بيشتر سطح مناسبات تهران – آنكارا به امضا رسيد.
توافق‌هاي اقتصادي كلان در سكوت
ديدار خصوصي حسن روحاني با همتاي ترك وي به نشست خبري منتهي شد كه در آن دو رييس‌جمهور از ماحصل توافق‌هاي انجام گرفته گفتند. توسعه روابط بانكي، تجارت با پول ملي و همچنين فعاليت سه مرز ميان ايران و تركيه به صورت 24 ساعته به گونه‌اي كه دو مرز از امروز (پنجشنبه) فعاليت خود را آغاز خواهند كرد، از جمله مهم‌ترين تصميم‌هاي اقتصادي بود كه در مذاكرات ميان روساي جمهور گرفته شد. دو مرز از فردا فعاليت خود را آغاز خواهد كرد و مرز سوم نيز بلافاصله پس از تكميل به اين روند اضافه خواهد شد. پس از امضاي اين يادداشت تفاهم‌ها، رييس‌جمهور در جمع خبرنگاران گفت: ايران و تركيه به عنوان دو كشور مسلمان، دوست و قدرتمند در منطقه، امروز لنگر ثبات در منطقه حساس خاورميانه هستند. روابط دو كشور در زمينه‌هاي سياسي، منطقه‌اي، اقتصادي و فرهنگي، طي سال‌هاي اخير، روز به روز در حال توسعه بوده است و در ديدار دو جانبه و همچنين نشست مشترك همكاري‌هاي راهبردي دو كشور، مقرر شد تصميماتي كه درباره توسعه سطح روابط اتخاذ كرديم، تا پايان هفته آينده نهايي شوند.
يكي از اصلي‌ترين برنامه‌هاي دولت دوازدهم و دستگاه ديپلماسي اين دولت، جذب سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي در سال‌هاي پساتحريم است. سياستي كه در حقيقت نشانه رفتن دو هدف با يك تير به شمار مي‌آيد: بالابردن هزينه خروج از برجام براي ساير كشورها در سايه تهديدهاي رييس‌جمهور امريكا و البته كمك به احياي اوضاع اقتصادي ايران دو سال پس از آنكه غل و زنجيرهاي تحريم از دست و پاي اقتصاد كشور باز شده است. به نظر مي‌رسد كه اين مساله نيز يكي از مهم‌ترين سرفصل‌هاي توافق ميان روساي جمهور بوده است. به گفته رييس‌جمهور كشورمان، ايران اعلام كرده كه تسهيلات لازم را براي سرمايه‌گذاري تركيه به ويژه در زمينه پتروشيمي، گردشگري، زيرساخت و حمل و نقل فراهم خواهد كرد و طرف تركيه نيز براي سرمايه‌گذاري اعلام آمادگي كرده است. يكي ديگر از توافق‌هاي مهم نيز در حوزه‌هاي نفت و گاز بود كه براساس رايزني‌هاي انجام گرفته قرار شد طرف تركيه گاز بيشتري از ايران برداشت كند. حصول رقم 30 ميليارد دلار در مبادله‌هاي تجاري نيز يكي از اهدافي است كه در ديدار دو رييس‌جمهور مطرح و قرار شد دو طرف عزم خود را براي تحقق آن جزم كنند.
ايران و تركيه تجزيه‌طلبي را نمي‌پذيرند
پرونده سوريه و همه‌پرسي اخير در اقليم كردستان عراق از اصلي‌ترين سوژه‌هاي سياسي روي ميز براي مذاكره دو رييس‌جمهور بود. در هر دو اين پرونده‌ها نيز ايران و تركيه در مراحل اوليه شكل‌گيري اين بحران‌ها تفاوت ديدگاه‌هاي كاملا اساسي با هم داشتند اما با تطويل زمان و بروز لايه‌هاي نگران‌كننده زير پوست اين جريان‌ها، آنكارا ترجيح داد در گردشي محسوس به سمت تهران، ديدگاه‌هاي اوليه را اصلاح كند. در زمينه سوريه در حال حاضر همكاري‌هاي نه صرفا سياسي بلكه امنيتي ميان دو كشور در جريان است و مهم‌ترين نشانه آن نيز سفر رفت و برگشت روساي ستاد كل نيروهاي مسلح ايران و تركيه به آنكارا و تهران در يك ماه اخير است. در مساله اقليم كردستان عراق نيز اتحاد و هماهنگي آنكارا و تهران بسياري از بازيگران منطقه‌اي را شگفت‌زده كرده است و در حالي كه تركيه پيش از آغاز رسمي اين همه‌پرسي تلاش مي‌كرد با كردهاي حاضر در شمال عراق به گونه‌اي منفك از بغداد و خودمختار برخورد كند اما اخيرا با توجه به برگزاري همه‌پرسي و نتيجه مثبت آن تغيير رويكرد داده است. رييس‌جمهور كشورمان در نشست خبري با مهمان خود از تركيه در مورد بحث‌هاي منطقه‌اي كه ميان دو مقام صورت گرفته است گفت: هدف نهايي دو كشور عدم تغيير مرزهاي جغرافيايي، تماميت ارضي كشورها و نيز ثبات و امنيت منطقه است كه در خصوص سوريه مذاكرات سه‌جانبه با روسيه در قالب مذاكرات آستانه و در خصوص عراق مذاكرات سه‌جانبه ميان دو كشور و دولت مركزي عراق ادامه خواهد يافت. ايران و تركيه تجزيه‌طلبي و تشديد اختلافات قومي و مذهبي را كه از سوي توطئه‌گران و بيگانگان براي منطقه ما طراحي شده، نمي‌پذيرند و از ديدگاه دو كشور، عراق و سوريه كشورهاي واحد و يكپارچه‌اي هستند و ما تغيير مرزهاي جغرافيايي را به هيچ‌وجه نخواهيم پذيرفت. مردم كردستان عراق همسايگان خوب و برادران عزيز ما هستند و نمي‌خواهيم فشاري بر آنها وارد شود اما تصميمات اشتباهي كه برخي سران اقليم اتخاذ كردند را بايد جبران كنند و در اين راستا ايران، تركيه و عراق، ناچار هستند با تصميمات خود اهداف راهبردي‌شان را در منطقه دنبال كنند.
با هر گروه تروريستي چه پ‌ك‌ك و چه داعش مشتركا مي‌جنگيم
چند روز پس از سفر سردار باقري به تركيه بود كه رجب طيب اردوغان در جمع خبرنگاران ترك اعلام كرد كه ايران و تركيه براي مبارزه مشترك با پ ك ك در تركيه و پژاك در ايران با هم به توافق رسيده‌اند. خبري كه در داخل ايران از سوي برخي مقام‌ها تكذيب شد اما روز گذشته بخشي از سخنان رييس‌جمهور نيز به همين مساله اختصاص داشت. حسن روحاني با تاكيد بر اينكه مبارزه با تروريسم يكي از اهداف مهم و مشترك ايران و تركيه است، گفت: با هر گروه تروريستي در هر كجا كه باشند، بايد مبارزه كنيم، چه به نام داعش، چه به نام جبهه النصره و پ. ك. ك يا هر اسم و عنوان ديگري داشته باشند، تروريست‌ها بايد بدانند كه دولت‌ها و قدرت‌هاي منطقه اجازه فعاليت‌هاي ناجوانمردانه و ضدانساني را به آنها نخواهند داد.
نجات رابطه اقتصادي با توسل به پول ملي
رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه نيز با مفيد و سازنده خواندن چارچوب مذاكرات انجام شده با رييس‌جمهور كشورمان گفت: ارتقاي حجم روابط به ميزان 30 ميليارد دلار و نقشه راه دستيابي به اين هدف موضوع اصلي مذاكرات بود و مطمئن هستم كه با افزايش روزافزون حجم روابط، مناسبات و همكاري‌هاي تهران و آنكارا به طور روز افزون توسعه خواهد يافت. امروز تصميم گرفتيم همكاري‌هاي بانك‌هاي مركزي دو كشور و ساير بانك‌ها هر چه بيشتر تقويت شود و براي نجات روابط اقتصادي خود از فشار ارز تصميم گرفتيم مبادلات تجاري خود را با استفاده از پول ملي خودمان انجام دهيم.
همه‌پرسي اقليم غيرقانوني، نامشروع و نتيجه مذاكره با موساد است
سخنان رجب طيب اردوغان درباره همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق بيش از اظهارات همتاي ايراني در اين باره تند و تيز بود. اردوغان با تاكيد بر اينكه همه‌پرسي غيرقانوني كه از سوي اقليم كردستان عراق انجام شد را به رسميت نمي‌شناسيم، گفت: در سطح جهان به جز اسراييل هيچ كشوري از اقليم كردستان حمايت نكرده است. از نظر ما تصميمي كه با نشستن بر سر ميز مذاكره با موساد اتخاذ شده باشد، به هيچ‌وجه مشروع و مورد قبول نيست و مطمئن هستم كه اين تصميم تنها به منزوي شدن اقليم كردستان خواهد انجاميد. قطعا همه‌پرسي اقليم كردستان را نامشروع مي‌دانيم و تدابير خاصي را براي برخورد با اين موضوع در نظر گرفته كه برخي از آنها را انجام داده‌ايم و در قبال «اقليم كردستان عراق»، ايران، تركيه و دولت مركزي عراق موضع واحدي دارند.
اين اردوغان، اردوغان ژانويه 2015
در ايران نبود
سفر رجب طيب اردوغان در رسانه‌هاي بين‌المللي با بازتاب‌هاي بسيار روبه رو شد. در تمام تيترها و خطوط تحليلي كه در گزارش‌ها دنبال شد به مساله اتحاد تركيه و ايران در مسائل منطقه‌اي اشاره شد. در برخي از رسانه‌هاي تركيه نيز تاكيد شد كه روحاني و اردوغان در تهران پنجمين نشست شوراي همكاري‌هاي استراتژيك دو كشور در سطوح عالي را برگزار مي‌كنند. درحالي كه سفر اردوغان به تهران از چندماه قبل برنامه‌ريزي شده بود اما در برخي از رسانه‌هاي منطقه‌اي ادعا شد كه دليل اين سفر برگزاري همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق بوده است. سفر اردوغان به ايران در رسانه‌هاي اسراييلي اما با هشدار دادن درباره نزديكي رابطه تهران و آنكارا منعكس شد. تايمز اسراييل در اين باره نوشت: ايران و تركيه دو همسايه‌اي كه در پرونده سوريه از دو سوي متفاوت جبهه حمايت مي‌كنند در قبال مساله استقلال كردستان عراق با يكديگر هم موضع شده‌اند. هر دوي اين كشورها اقليت كرد را در دل خود جاي داده‌اند و شايد براساس همين دغدغه است كه از بغداد مي‌خواهند به هر طريق ممكن مانع از مساله جدايي كردستان از بغداد شود. اردوغان در تهران هم با رييس‌جمهور و هم با رهبر اين كشور ديدار مي‌كند و اين در حالي است كه پيش از وي نيز هياتي نظامي از تركيه به تهران آمده بود. آنكارا و تهران در چند روز اخير اقدام به برگزاري مانور مشترك نظامي در مرزهاي خود با منطقه خودمختار كردستان عراق كرده‌اند. تركيه و ايران هر دو در دهه‌هاي اخير قرباني فعاليت‌هاي برخي جريان‌هاي تروريستي منسوب به كردها بوده‌اند و همين تجربه تلخ امنيتي اين دو كشور را اكنون در اين پرونده به هم نزديك كرده است. در مساله سوريه نيز همكاري‌هاي ايران و تركيه در كنار روسيه منجر به برقراري آتش‌بس در اين كشور و همچنين تعيين چند منطقه كاهش تنش و درگيري شده است. ايران و تركيه در ماجراي بحران در شوراي همكاري خليج فارس نيز در كنار قطر ايستادند و اردوغان نيز تنها چندساعت پس از بازگشت محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران از نخستين سفر به قطر پس از آغاز بحران در شوراي همكاري به تهران رسيد. برخي از رسانه‌هاي داخلي در ايران نيز ادعا مي‌كنند كه سفر اردوغان به منطقه مي‌تواند فرصتي براي پايه‌ريزي نظم جديدي در منطقه و شكل‌گيري ائتلاف‌هاي نو باشد. به‌طور كلي مي‌توان گفت كه فضاي حاكم بر سفر اردوغان به تهران بسيار متفاوت‌تر از فضاي سفر وي به ايران در ژانويه سال 2015 است. وي در آن زمان تنها چند روز پيش از سفر به تهران، ايران را به تلاش براي تسلط بر منطقه و توسعه هژموني خود متهم كرد. سخناني تند و تيز كه درخواست چند نماينده مجلس ايران براي لغو سفر اردوغان را به دنبال داشت. سفري كه در نهايت انجام شد اما در فضايي بسيار سرد و مملو از بي‌اعتمادي.
نياز اقتصادي تركيه به ايران در روزهاي بحران
يكي از اصلي‌ترين سوژه‌هاي روي ميز در اين سفر توسعه همكاري‌هاي اقتصادي ميان ايران و تركيه بود. الجزيره در گزارشي تفصيلي در اين باره مي‌نويسد: اگر رابطه تركيه و اقليم كردستان عراق تا همين اندازه متشنج بماند، آنكارا متحمل خسران اقتصادي بسياري خواهد شد. در شرايطي كه مرزهاي تركيه با عراق كه منطقه كردنشين شمال اين كشور را شامل مي‌شود بسته شوند، آنكارا براي ادامه رابطه ترانزيتي با بغداد دچار چالش خواهد شد و اين در حالي است كه ايران مرزهاي غيركردي با عراق دارد لذا چندان ضربه‌اي از بستن مرزهايش با منطقه اقليم متوجه اين كشور نخواهد شد. از سوي ديگر كردهاي ايران تمايلي براي جدايي از خود نشان نداده‌اند و به دولت مركزي در تهران وفادار هستند و اين در حالي است كه كردهاي تركيه تمايل‌هاي جداطلبانه بسياري دارند. در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد كه انگيزه اقتصادي در تركيه براي نزديكي به ايران كمتر از مشوق‌ها و مصلحت‌هاي سياسي نباشد.