چرا قطر مغلوب عربستان نشد
فرزين رحيمي زنوز
در تاريخ پنجم ژوئن 2017 (15 خرداد 1396) دولت رياض در اقدامي پيش‌بيني نشده، روابط ديپلماتيك خود با دولت دوحه را به طور كامل قطع و تمامي راه‌هاي زميني، دريايي و هوايي خود با اين كشور را مسدود كرد. همزمان سه كشور امارات متحده عربي، مصر و بحرين اقدامات مشابهي را در رابطه با قطر در دستور كار قرار دادند. اندكي ديرتر نيز بيش از 10 كشور عربي يا مراودات خود را با اين كشور متوقف كردند يا سطح روابط خود را با دولت دوحه كاهش دادند. آل سعود مبناي اتخاذ چنين تصميمي را مواضع دولت قطر در قبال ايران و گروه‌هاي سياسي-نظامي تحت امر جمهوري اسلامي اعلام كرد. از طرفي، با توجه به سفر دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده، به شبه‌جزيره عربستان، كه طي آن بر گسترش روابط دوجانبه اين كشور با عربستان تاكيد شد، بسياري از تحليلگران مسائل خاورميانه معتقد بودند كه اِعمال فشار دولت رياض بر قطر با چراغ سبز امريكا صورت گرفته است و حتي تجاوز نظامي به خاك قطر و سقوط دولت اين كشور را بعيد ندانستند. شواهد امر نيز حاكي از آن بود كه تنش بين دو كشور رفته‌رفته بغرنج‌تر خواهد شد. از اين‌رو تمامي رسانه‌هاي خبري جهان نگاه خود را به اين مساله معطوف كردند. همزمان صف‌هاي طويلي در مبادي خروجي اين كشور ايجاد شد و فروشگاه‌ها از مواد غذايي تهي شدند. اما برخلاف آنچه كه پيش‌بيني مي‌شد نه‌تنها دولت قطر مقهور تصميمات رياض نشد، كه با گذشت زمان و اطمينان رهبران قطر از عدم توفيق آل‌سعود در اهداف تعيين شده خود، از موضع قدرت با دول طرف تخاصم وارد مذاكره شد و عملا تصويري پيروزمندانه از خود در اذهان عمومي بر جاي گذاشت. حال پرسش اينجاست كه چگونه كشور قطر با كمتر از سه ميليون نفر جمعيت و مساحتي معادل يك دويستم خاك عربستان توانست سربلند از اين منازعه بيرون آيد؟ در ادامه به چهار دليل اصلي كه به باور نگارنده منجر به ناكامي عربستان در اين رويداد شد خواهيم پرداخت.
1- ثروت و درآمد سرانه بالا
قطر داراي سومين ذخاير گاز جهان و البته بزرگ‌ترين صادركننده آن بوده و بدين طريق ثروت هنگفتي را از قِبل درآمدهاي حاصل از فروش گاز مايع گردآوري كرده است. به‌علاوه اين كشور با وجود ذخاير نسبتا محدود نفتي، توانسته است به عنوان يك عضو تاثيرگذار در اوپك، درآمد خوبي را از فروش نفت و مشتقات آن به دست آورد. مضافا اينكه به واسطه درايت روساي اين كشور، سرمايه‌گذاري‌هاي عظيمي در عرصه‌هاي مختلف صنعتي، تجاري و خدماتي صورت گرفته كه عوايد بسياري را براي اين كشور به همراه داشته است. از طرفي، قطر با سرانه درآمد ناخالص ملي (GNI) بالاي صد هزار دلار در سال، كه در 10 سال گذشته نيز مسير رو به رشد آن را حفظ كرده است، حتي با استناد به سخت‌گيرانه‌ترين داده‌هاي آماري، توانسته است خود را در زمره 5 كشور پردرآمد جهان قرار دهد. سرانه توليد ناخالص داخلي (GDP) اين كشور نيز در سال 2016 بيش از شصت هزار دلار بوده و اين كشور را در جايگاه ششم جهان نشانده است. در خصوص شاخص توسعه انساني نيز، با وجود نوپا بودن روند توسعه اين كشور، قطر توانسته است در سال‌هاي اخير خود را تا حدود رتبه 30 تا 35 جهان بالا بكشد. بر اين اساس، قطر يكي از ثروتمندترين كشورهاي جهان بوده و همين مساله اين كشور را به يكي از بازيگران مهم منطقه‌اي تبديل كرده است. بنابراين تحريم عربستان و متحدانش گرچه در كوتاه‌مدت شُك رواني قابل توجهي بر اقتصاد قطر وارد كرد اما در دراز مدت اين نه فقط قطر، كه عربستان سعودي نيز از قطع همكاري با اين كشور متضرر خواهد شد.
2- قدرت منطقه‌اي و جايگاه بين‌المللي قطر
دولت دوحه هم به واسطه ذخاير عظيم گازي و هم به جهت توان اقتصادي بالا، توانسته است خود را نه فقط به مثابه يك قدرت منطقه‌اي، كه به عنوان يك عضو موثر در جامعه جهاني مطرح كند. سرمايه‌گذاري قطري‌ها در كشورهاي متعدد و عرصه‌هاي مختلف، اين كشور را در رابطه هم‌وابستگي با جهانيان قرار داده است. در خصوص وضعيت ژئواستراتژيكي اين كشور، قطر به دليل قرار گرفتن در درون آب‌هاي خليج فارس، و همچنين استقرار نيروهاي امريكا در پايگاه هوايي العُديد از موقعيت بسيار مهمي برخوردار است. به لحاظ قدرت منطقه‌اي، اين كشور به پشتوانه اندوخته ارزي خود جنگ‌هاي نيابتي را به واسطه گروه‌هاي شبه‌نظامي مورد حمايت خود صحنه‌گرداني مي‌كند. در بُعد بين‌المللي، قطر بخش عمده صادرات گاز خود را به شرق آسيا و مشخصا به چهار كشور كره جنوبي، ژاپن، هند و چين معطوف كرده است و بدين واسطه يكي از شاهرگ‌هاي حياتي اين كشورها را در كنترل خود دارد. به علاوه شركت هواپيمايي قطر تنها به عنوان يكي از سرمايه‌گذاري‌هاي موفق اين كشور، اعتبار بين‌المللي ملموسي را براي اين كشور ايجاد كرده است. از طرفي، قطر با لغو رواديد خود براي 80 كشور جهان، كه امريكا و كشورهاي اروپايي از آن جمله هستند، در حال تثبيت خود به عنوان يك عضو فعال دهكده جهاني است.
3- قدرت رسانه‌اي
شبكه الجزيره، وابسته به خاندان پادشاهي قطر كه در دوحه مستقر است، امروزه به عنوان يكي از مهم‌ترين شبكه‌هاي خبري جهان توانسته است ميليون‌ها مخاطب را چه در ميان عرب‌زبانان، و چه در ميان مخاطبين انگليسي زبان مجذوب خود كند. گرچه انتقادات زيادي به سياست‌هاي اين شبكه در خصوص پخش سخنراني‌هاي اُسامه بن‌لادن و همچنين ويدئوهاي داعش صورت گرفته است اما بر همگان مسجل شده است كه الجزيره آزادمنشانه‌ترين رويكرد را در ميان تمام شبكه‌هاي عربي داشته است. از سوي ديگر، اين شبكه با استخدام خبرنگاران حرفه‌اي و باسابقه، به ويژه براي بخش انگليسي زبان خود، كيفيت برنامه‌هايش را به وضوح ارتقا داده است. به واسطه همين قدرت رسانه‌اي بود كه از سياست‌هاي سخت‌گيرانه دولت رياض در قبال قطري‌ها پرده برداشته شد و افكار جهاني را در ضديت با آل‌سعود و به سود قطر ترغيب نمود.
4- مسئله حقوق بشر و مشروعيت حكمرانان قطر
گرچه همه كشورهاي عربي حوزه خليج فارس هم از منظر حقوق بشري و هم از لحاظ سطح آزادي در مراتب پاييني قرار دارند اما بين همين كشورها اختلافات فاحشي قابل تشخيص است. به‌علاوه برخي دولت‌ها با علم به اين نقصان و خطراتي را كه براي بقاي آنها ايجاد كرده است اصلاحات اساسي را در دستور كار خود قرار داده و بدين طريق بر مقبوليت خود نزد شهروندان‌شان افزوده‌اند. از طرفي، قطر به عنوان پناهگاه امن مخالفين سياسي دولت‌هاي عربي شناخته شده است؛ به‌گونه‌اي كه حتي دفتر نمايندگي طالبان در فاصله چند كيلومتري يكي از بزرگ‌ترين پايگاه‌هاي نظامي امريكا در اين كشور قرار دارد. مضافا اينكه در جريان بهار عربي، اين كشور با قدرت رسانه‌اي و البته حمايت مالي مخالفين دول مستقر، در كنار توده‌ها و احزاب اپوزوسيون عربي قرار گرفت و چهره‌اي مردمي از خود به منصه ظهور رساند.
در مجموع و با عنايت به چهار فاكتور فوق‌الذكر عربستان نتوانست سلطه خود را بر قطر تحميل كند. اين مساله در عقب‌نشيني‌هاي بعدي آل‌سعود به وضوح قابل تشخيص است. دولت عربستان كه به ناكامي خود در اين خصوص پي برده است، هوشمندانه اصلاحات گسترده اجتماعي و سياسي را در دستور كار خود قرار داده است تا ضمن ايجاد شرايط زيستن در فضايي جديد، ناكامي خود را در قبال دولت دوحه كمرنگ‌تر جلوه داده و جايگاه هژمونيك خود را در جهان عرب احيا كند.
دانشجوي دكتراي علوم سياسي