طرح جامع شهر تهران
علي نوذرپور
سند اصلي طرح جامع شهر ته سسات عمومي دولتي و غيردولتي پس از تصويب در شوراي عالي شهرسازي و معماري كشور در سال ١٣٨٦ به شهرداري تهران ابلاغ شد. اين سند مشتمل بر تعيين چشم‌انداز، اهداف و راهبردهاي توسعه شهري است. در خصوص جمعيت در افق طرح (۱۴۰۵) محدوده و حريم شهر، سازمان فضايي و پهنه بندي، ضوابط و مقررات ساخت و ساز و نحوه استفاده از اراضي تعيين تكليف كرده است. همچنين با توجه به راهبردي و ساختاري بودن طرح، تكميل آن منوط به تهيه، تصويب و اجراي طرح‌هاي موضوعي و موضعي دانسته شده است. در طرح جامع شهر تهران شرايط تحقق‌پذيري و ساز و كارهاي اجرايي مشخص شده است كه در كنار هم شرايط و پيش نيازهاي توسعه شهر تهران و مسير هدايت و كنترل توسعه شهر تهران براي دستيابي به چشم‌انداز توسعه آن تعيين شده است. اما تحقق مفاد طرح جامع بدون همراهي و اجراي توامان كليه دستگاه‌ها و موسسات عمومي دولتي و غيردولتي با شهرداري تهران امكان پذير نيست و با توجه به نقش شهر تهران به عنوان مركز سياسي، اداري و اقتصادي كشور استقرار دولت در اين شهر به‌طور قطع و يقين توسعه هماهنگ شهر در گروي تعهد، همراهي و همكاري دولت و وزارتخانه‌هاي متبوع آن است. علاوه بر آن مجلس شوراي اسلامي براي اصلاح قوانين تاثيرگذار بر شهر تهران بايد همراهي داشته باشد و در نهايت پايبندي همه دستگاه‌ها به انجام وظايف و اجراي دقيق مفاد طرح جامع شهر تهران ضروري است. اما نبود نهاد راهبري و و پايش طرح جامع شهر تهران در سال‌هاي پس از تصويب طرح جامع شهر تهران با گذشت ۱۳ سال طرح ياد شده را با عدم تحقق در موارد ذيل مواجه ساخته است:
1- در طرح جامع براي ساماندهي و صيانت از محدوده و جلوگيري از هرگونه گسترش شهر تهران تثبيت مرز محدوده آن از شمال، جنوب، شرق و غرب شهر تكليف شده بود ليكن تاكنون اين امر محقق نشده است.
۲ - وسعت حريم تهران ۵ هزار و ۳۰۰ كيلومتر مربع تعيين شده است ليكن پس از ۱۳ سال حريم تهران روي هزار و ۲۰۰ كيلومتر مربع ثابت باقي مانده است.
۳ - مقرر شده بود «مجموعه شهري تهران» با الگوي چند مركزي ساماندهي شود. اين امر به منظور كاهش وابستگي سكونت‌گاه‌هاي پيراموني به شهر تهران و ايجاد محيط زندگي براي كليه ساكنان مجموعه شهري تهران تهيه شده بود. ليكن تاكنون اين امر توسط وزارت راه و شهرسازي مغفول مانده است.
۴ - جمعيت شهر تهران در افق طرح جامع (۱۴۰۵) معادل ۸.۷ ميليون نفر پيش‌بيني شده بود و برنامه‌ريزي‌ها براي تامين نيازهاي خدمات شهري جمعيت ساكن و شاغل (جمعيت روزانه) بر مبناي جمعيتي معادل ۹.۱ ميليون نفر انجام شده بود. و ظرفيت پذيري سكونت بر مبناي ۲۰ درصد مازاد بر پيش‌بيني مورد نظر در افق طرح براي حدود 10 و نيم ميليون جمعيت تدارك يافته بود. ليكن به دليل عدم اجراي كامل سياست‌هاي طرح جامع مبتني بر ساماندهي شهرهاي اقماري شهر تهران، تمركززدايي و مانند اينها جمعيت شهر طي كمتر از 10 سال از اجراي طرح جامع به رقم تعيين شده در افق طرح (1405) رسيد.
5- مقرر شده بود در سطح شهر تعديل نابرابري‌ها و تأمين خدمات و فضاهاي عمومي مورد نياز جمعيت شهر به ويژه در مناطق جنوبي و مركزي شهر صورت پذيرد، ليكن همچنان شهر تهران با شدت كمبود خدمات در مناطق جنوبي و مركزي بيشتر از ساير مناطق شهر مواجه است.
6- در طرح جامع شهر تهران تكليف شده بود كه سرانه مجموعه خدمات شهري شامل سرانه‌هاي خدمات آموزشي، درماني و بهداشتي، فرهنگي، مذهبي، ورزشي، گردشگري (تفريحي و پذيرايي) و تأسيسات و تجهيزات شهري با مقياس‌هاي محله‌اي، ناحيه‌اي، منطقه‌اي و شهري به حدود دو برابر (حدود 13 مترمربع علاوه بر فضاي سبز) تا افق طرح (1405) برسد. ليكن خدمات موجود شهر تهران حدود 7280 هكتار برآورد مي‌شود كه با لحاظ جمعيت سال 1395 سرانه ياد شده معادل 4 / 8 مترمربع است كه بر اين اساس طي 13 سال از ابلاغ طرح جامع تاكنون كمتر از دو مترمربع به سرانه‌هاي خدمات عمومي شهر اضافه شده است.
7- سازمان فضايي شهر همچنان مغفول مانده و شكل‌گيري شهر عمدتا بر اساس تصميمات مقطعي و حسب تقاضاي سرمايه‌گذاران اتفاق افتاده است و برنامه‌اي جامع و منسجم جهت شكل‌گيري سازمان فضايي بر اساس طرح جامع انجام نشده است .
در سازمان فضايي شهر تهران به منظور تمركز زدايي از مركز شهر و تعديل نظام شعاعي در ساختار فعلي شهر با پالايش مركز اصلي آن و افزايش چشمگير سهم نظام شبكه‌اي در ساختار شهر با توزيع مركزيت و استقرار نظام سلسله مراتبي مطلوب شبكه‌اي از مراكز در سطوح و مقياس‌هاي مختلف براي تهران و تا افق طرح جامع سامان يافته و تجهيز شوند اما در فرآيند اجراي طرح تاكنون از 8 مركز شهري و فراشهري تهران تنها براي مركز فراشهري اجتماعي، فرهنگي تهران (تپه‌هاي عباس‌آباد) طرح تهيه شده و درحال اجراست و براي مابقي مراكز تاكنون اقدامي صورت نپذيرفته است. همچنين براي 7 مركز شهري با عملكرد حوزه شهري و فرامنطقه‌اي و همچنين 40 مركز با عملكرد منطقه‌اي و 200 مركز ناحيه‌اي و مراكز محلات طرحي تهيه نشده است
8 – برنامه‌ها و طرح‌هاي موضعي و موضوعي پس از طرح جامع و تفضيلي اسناد پايه‌اي و مبناي ساماندهي توسعه و عمران شهري و برنامه عملياتي آن طرح‌هاست. اين سطح از طرح‌هاي توسعه شهري، كليه زمينه‌ها (موضوعات) و محدوده‌ها (موضع‌ها) نيازمند مطالعه، برنامه‌ريزي و مداخله هماهنگ را دربرگرفته است و در 18 برنامه و مشتمل بر 78 طرح در پيوست اين سند آمده است. فارغ از كيفيت يا به نتيجه رسيدن طرح‌ها تاكنون براي 15 مورد، طرح تهيه شده و تعداد انگشت شماري به تصويب مراجع ذي‌ربط رسيده است. علاوه بر آنكه بخشي از طرح‌هاي موضوعي همچون طرح تعيين عملكردهاي مجاز به استقرار در هر يك از زيرپهنه‌هاي طرح تفصيلي شهر تهران و برنامه تأمين خدمات شهري از جمله موضوعات پايه‌اي و جزو لاينفك طرح‌هاي جامع و تفضيلي شهر تهران محسوب مي‌شوند كه مي‌بايست همزمان يا با حداقل فاصله زماني پس از تصويب طرح تهيه شده و ملاك عمل توسعه شهر قرار مي‌گرفت. تعويق در تهيه آنها آسيب‌هاي غيرقابل جبراني بركل فرآيند توسعه شهر وارد مي‌كند و فقدان آنها توسعه متوازن و مناسب شهر را تحت‌الشعاع خود قرار داده است .
بر اين اساس موكول كردن اين طرح‌ها به آينده تنها از بين رفتن فرصت‌هاي توسعه پايدار و هماهنگ شهر را در پي خواهد داشت و براي هدايت توسعه شهر در سال‌هاي آتي تعيين تكليف اين طرح‌ها و تدوين ضوابط مشخص و صريح در اين زمينه ازجمله مهم‌ترين اقداماتي است كه بايد در كوتاه‌مدت صورت بگيرد .
9- برنامه‌ها و طرح‌هاي موضعي فرامنطقه‌اي، شهري و فراشهري مشتمل بر 9 برنامه و 46 طرح و تعدادي ريزطرح است كه از بين طرح‌هاي موضعي براي 19مورد طرح تهيه شده است كه تعداد موارد مصوب محدود به 5 مورد است .
10- ساماندهي شبكه درمان و برنامه تأمين و رفع كمبودهاي خدمات درماني، ساماندهي و برنامه تأمين مراكز و فضاهاي آموزشي و ساماندهي و تأمين سرانه‌هاي ورزشي توسط وزارتخانه‌هاي بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، آموزش و پرورش، ورزش و جوانان مي‌بايد اجرا مي‌شد كه تاكنون محقق نشده است.
11- مي‌بايد نقشه‌هاي جي‌اي اس تأسيسات زيربنايي از قبيل شبكه‌هاي آب، برق، گاز، تلفن، نفت و... توسط دستگاه‌هاي اجرايي دولتي با همكاري شهرداري تهران انجام مي‌شد.
12- ساماندهي صنايع شهر تهران، كارخانه‌هاي متروكه‌اي كه در عرصه‌هاي وسيعي از شهر تهران وجود دارند با همكاري وزارت صنعت، معدن و تجارت به همراه معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري مي‌بايستي در طول اجراي طرح جامع انجام مي‌شد كه تاكنون صورت نپذيرفته است .
13- ساماندهي قنوات، دفع آب‌هاي سطحي، شبكه فاضلاب و تأمين تأسيسات مورد نياز شهر تكاليف وزارت نيرو و شهرداري تهران بوده است .
مواردي كه برشمرده شد بيانگر عدم تحقق مفاد طرح جامع شهر تهران مصوب 1386 است. اين درحالي است كه عمر اين طرح تا سال 1405 قيد شده و زمان چنداني تا پايان آن نمانده است. نبود نهاد نظارتي و پايشي در كشور براي رصد طرح‌هاي ياد شده از جمله دلايل عدم تحقق طرح‌هاي توسعه شهري است. به‌رغم اينكه شوراي عالي شهرسازي و معماري كشور در سال 1400 استقرار نهاد ياد شده را براي كليه شهرهاي با جمعيت بيش از 50 هزار نفر الزامي دانسته است ليكن تاكنون از سوي وزارتين كشور و راه و شهرسازي و شهرداري‌ها اقدامي نشده است و تنها نهاد نيم‌بندي كه در شهرداري تهران از سال 98 شكل گرفته بود در ادامه راه با اما و اگر جدي مواجه شده است .