سارا معصومي
بسيج براي نجات توافق هسته‌اي. در فضاي به وجود آمده پس از توقف حضور ايالات متحده در برنامه جامع اقدام مشترك (برجام)، اعضاي غيرامريكايي توافق همه از تمايل براي تداوم اجراي اين توافق سخن مي‌گويند و تلاش مي‌كنند با كنترل خشم ايران، اين كشور را در توافقي كه حالا از تركيب 1+5 خارج و به 1+4 بدل شده نگاه دارند. با اين وجود شش روز پس از تغيير تركيب تيم موجود مقابل ايران در مذاكرات هسته‌اي فعلا تمام حمايت‌ها در مرحله حرف است و بايد ديد كه اعضاي غيرامريكايي براي حفظ توافق هسته‌اي با ايران در ميدان عمل تا كجا پيش خواهند رفت. محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان براي محك همين اراده سياسي راهي پكن، مسكو و بروكسل شده است. سفري كه در رسانه‌هاي داخلي و بين‌المللي با عنوان «تور برجامي» وزير خارجه ايران انعكاس پيدا كرده اما حقيقت آن است كه نتيجه رايزني‌هاي سكاندار كشتي ديپلماسي ايران از شرق تا غرب نه تنها معياري براي سنجش احتمال تداوم برجام بدون امريكا است بلكه به مقام‌هاي مستقر در تهران نشان خواهد داد كه آيا همچنان درها براي گفت‌وگوهاي منطقه‌اي با تهران به عنوان بخشي از راه‌حل و نه مشكل باز است يا خير؟ آيا اروپا تلاش‌هاي تهران براي مبارزه با گروه‌هاي تروريستي در سوريه و عراق را ديده و به آن به چشم سرمايه‌اي براي تعميق رابطه با تهران نگاه مي‌كند يا با فاصله گرفتن از شعارهايش در كمك به تهران براي منتفع شدن از توافق هسته‌اي، دوباره همان خطاي استراتژيك سال 2005 را انجام خواهد داد؟ مجموعه تحركات منطقه‌اي پس از عقب‌نشيني امريكا از توافق هسته‌اي با ايران نشان مي‌دهد كه پايان دادن به حضور امريكا در برجام نخستين مرحله از خواب‌هايي است كه ترامپ براي حفظ فشار مستمر بر تهران آغاز كرده است. تحت فشار قراردادن تهران به دليل فعاليت‌هاي منطقه‌اي، تاكيد بر محدود شدن برنامه موشكي اين كشور و تشديد فشار بر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي سختگيري بيشتر بر ايران در بازرسي‌ها (يكي از نشانه‌هاي آن استعفاي ناگهاني رييس بخش پادمان و بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تحت فشارهاي ايالات متحده) مراحل بعدي استراتژي امريكا را تشكيل مي‌دهند. همزمان با سخنراني ضدايراني ترامپ، رژيم اسراييل اقدام به حمله گسترده به مناطقي در سوريه كرد كه گفته مي‌شود مواضع ايران در اين كشور بوده است. هنوز مقام‌هاي ايراني اين ادعا يا تعداد تلفات انساني آن را تاييد نكرده‌اند. با اين وجود تفكر غالب بر همه تحليل‌ها حاكي از اين است كه متحدان منطقه‌اي ايالات متحده درحال بازي كردن با صبوري ايران و كشاندن پاي آن به معركه‌اي نظامي در منطقه هستند تا در نتيجه آن اجماع ميان اروپا و امريكا براي مقابله با تهران را كليد بزنند.
اول شرق بعد غرب
هرچند كه در قريب به يك هفته گذشته از زمان اعلام تصميم رييس‌جمهور امريكا مخاطب اصلي سخنان مقام‌هاي ايراني كشورهاي اروپايي بوده‌اند اما محمدجواد ظريف سفر به چين و روسيه به عنوان دو عضو شرقي حاضر در برجام را پيش از سفر به مقر اتحاديه اروپا برنامه‌ريزي كرد تا به اين دو عضو غيرامريكايي و غيراروپايي اين پيام را بدهد كه نقش شما نيز در نگاه داشتن تهران در توافق هسته‌اي بدون امريكا كمتر از تروييكاي اروپايي و اتحاديه اروپا نيست. توازن در نگاه به شرق و غرب در فضاي به وجود آمده در نتيجه عقب‌نشيني واشنگتن از توافق با تهران، سياستي است كه دستگاه ديپلماسي ايران كليد زده و به نظر مي‌رسد كه ايران با اين سياست به غرب مي‌گويد كه همه تخم مرغ‌ها در سبد شما نخواهد بود. محمد جواد ظريف درحالي مذاكره مقدماتي با اعضاي باقي مانده در توافق را آغاز كرد كه تهران فرصتي كم و بيش دو ماهه (منطبق بر مكانيسم موجود در برجام) به طرف مقابل براي حل و فصل اختلاف‌ها داده و همزمان اعلام كرده كه دست‌ها در سازمان انرژي اتمي ايران براي ازسرگيري برنامه هسته‌اي با توان پيش از حصول برجام، روي ماشه قرار دارد. در تهران تمام گزينه‌ها از باقي ماندن در برجام تا پايان دادن به حضور در آن و همچنين خروج از معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي (ان پي تي) روي ميز قرار دارند.
ايران از تهديد، فرصت مي‌سازد
همزمان با سفر ظريف، خبرگزاري فرانسه در گزارشي درباره نگاه متحدان اروپا به اقدام مخرب رييس‌جمهور امريكا نوشت: «ديپلمات‌هاي اروپايي در تهران مي‌گويند تصميم ترامپ براي عقب‌نشيني از توافق هسته‌اي با تهران، سال‌ها صبوري براي حفظ رابطه‌هاي تجاري و سياسي با ايران را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. يك ديپلمات اروپايي (به شرط عدم افشاي نام خود) در اين باره مي‌گويد: از زمان رسيدن به برجام، فضاي قرار گرفتن در موقعيت‌هاي طلايي و پس از آن افسردگي و سكون را تجربه كرده‌ايم. منتظر هستيم ببينيم تصميم‌گيرها در اتحاديه اروپا چگونه به اين اقدام ترامپ واكنش نشان مي‌دهند. اگر اتحاديه اروپا با امريكا همصدا شود، تمامي تلاش‌هايي كه از 2015 تاكنون انجام داده‌ايم از بين خواهد رفت. «اين خبرگزاري در ادامه مانند تمام رسانه‌هاي غربي در شش روز گذشته ادعا كرده توقف حضور امريكا در برجام منجر به قدرت گرفتن بيشتر نيروهاي سياسي اصولگرا و مخالف دولت شده است.» يكي از كارشناسان مركز مطالعات بين‌المللي و استراتژيك در اين باره مي‌گويد: ايران در حال بهره‌برداري كامل از اقدام نسنجيده دونالد ترامپ است. براي نخستين‌بار ايران اين فرصت را پيدا كرده تا به جهان بگويد آن كشور زورگو و متخلفي كه امريكا مي‌گويد نيست. ايراني‌ها با اراده سياسي و در فضايي سازنده پاي ميز مذاكره نشستند و به تمام تعهدهاي خود نيز وفادار بودند.
در جست‌وجوي طرح شفاف
براي حفظ توافق
وانگ يي، وزير خارجه چين در روزهاي برجام بدون امريكا از محمدجواد ظريف دعوت كرد تا به پكن سفر كند. هيات بلندپايه سياسي و اقتصادي در اين سفر وزير خارجه را همراهي كردند و البته كه سرنوشت توافق هسته‌اي تنها پرونده روي ميز رايزني‌هاي دو وزير خارجه نبود. مسائل منطقه‌اي و پرونده‌هاي بين‌المللي نيز بخش قابل توجهي از گفت‌وگوهاي دو وزير را به هم اختصاص دادند. محمد جواد ظريف در گفت‌وگو با همتاي چيني بر اهميت آغاز روند تلاش براي حفظ برجام بدون امريكا از ايستگاه چين تاكيد كرده و گفت: چين و ايران دو كشور دوست و شريك راهبردي هستند كه همواره در كنار هم هستند. ايران و چين در همه زمينه‌ها همكاري گسترده دارند و چين بزرگ‌ترين شريك تجاري ايران است. از موضع دولت چين در قبال برجام و اقدام رييس‌جمهور امريكا قدرداني مي‌كنيم. امريكا با خروج خود از اين توافق چند جانبه توازن آن را خدشه‌دار كرد و صريحا قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض كرد. ما هم مي‌خواهيم مطمئن شويم ملت ايران در صورت ادامه حضور در برجام- كه شما و ديگر طرف‌ها توصيه به ماندن كرديد- از منافع آن بهره‌مند مي‌شوند.
ظريف در بخش‌هاي ديگري از سخنان خود ابراز اميدواري كرد كه با سفر به چين، روسيه و بلژيك در اين دور از رايزني‌هاي هسته‌اي خود بتواند به طرح مشخص و شفافي درباره آينده توافق جامع هسته‌اي برسد. وي همچنين به رايزني‌هاي فشرده ميان همكاران خود در وزارت خارجه با همتاهاي چيني براي تبيين جزييات همكاري‌هاي بيشتر ميان تهران- پكن در روزهاي برجام بدون امريكا اشاره كرد.
چين و وعده رابطه راهبردي با تهران
«وانگ يي» نيز در اين ديدار ايران را كشوري بسيار مهم و متنفذ خواند و گفت: چين مايل است روابط راهبردي دو كشور ادامه يابد و ادامه هم خواهد يافت. همكاري با ايران در زمينه‌هاي اقتصادي رو به پيشرفت است و در ساير زمينه‌هاي سياسي، امنيتي هم به خوبي پيش مي‌رود. وانگ يي برجام را يك توافق چند جانبه بين‌المللي خواند كه همه طرف‌ها موظف به اجراي آن هستند. بسياري از كشورها و اعضاي جامعه بين‌المللي از اقدام اخير ترامپ ناخشنودند و از آن حمايت نمي‌كنند. ما از چندجانبه‌گرايي حمايت مي‌كنيم كه برجام يكي از ثمره‌هاي آن است. مواضع ما بسيار روشن است و طبيعي است اگر منافع ايران در برجام حتي بدون امريكا تضمين شود در آن مي‌مانيم. چين شريك مهم تجاري ايران است و دو طرف بايد از منافع مشروع خود در مقابل ديگران دفاع كنند.
درحالي كه وزير خارجه چين اعلام كرد پكن مايل به رابطه راهبردي با ايران است اما مشخص نيست كه در صورت اجرايي شدن تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا عليه ايران آيا چين از بازارهاي تهران عقب‌نشيني خواهد كرد يا نه. چين در همه اين سال‌ها به خصوص در سال‌هاي تحريم ايران تلاش كرده خود را جايگزين بالقوه‌اي براي تجارت با تهران در غياب اروپايي‌ها و امريكا معرفي كند. سطح رابطه تجاري ميان ايران و چين چندبرابر شده و كمپاني‌هاي چيني در ميان فعال‌ترين سرمايه‌گذاران در صنايع مادر ايران و همچنين بخش‌هاي انرژي در دو سال گذشته از اجراي توافق هسته‌اي هستند. حضور چيني‌ها در پروژه‌هاي حمل و نقل در ايران نيز بسيار پررنگ شده و در يك سال گذشته قراردادهايي چند ميليارد دلاري براي ساخت ريل راه آهن در شرق مشهد و همچنين بندر بوشهر با ايراني‌ها امضا كرده‌اند. همچنين بزرگ‌ترين كمپاني انرژي چين نيز براي تكميل پروژه گاز پارس جنوبي در صورتي كه شركت فرانسوي توتال به دليل تحريم‌هاي امريكا از آن عقب‌نشيني كند، اعلام آمادگي كرده است.
چين در گذشته نيز راه‌هايي براي عبور از سد تحريم‌هاي ايران يافته بود. ايران از ارز مبدا براي خريد كالاهاي چيني استفاده مي‌كند و پكن نيز راهكارهايي براي پرداخت بدهي‌هاي نفتي خود به تهران يافته بود. درحالي كه چيني‌ها عمدتا در فضاي پسابرجام كارهاي خود در ايران را با سكوت پيش برده‌اند در سه ماه گذشته و همزمان با تشديد رايزني‌هاي اروپا با امريكاي ترامپ براي باقي ماندن در توافق هسته‌اي، ايستادن در سايه را به ظهورهاي پررنگ در حمايت از تهران، ترجيح دادند. براساس برخي از تحليل‌هاي موجود پكن در چندماه اخير سرمايه‌گذاري سياسي بسياري براي به پاي ميز مذاكره نشاندن كيم جونگ اون، رهبر كره شمالي انجام داده و تلاش مي‌كند در اين مسير با جملات پرطمطراق سياسي در حمايت از تهران، فضا براي ديدار كيم جونگ اون و دونالد ترامپ را تيره و تار نسازد.
«نه» به برجام بدون حفظ منافع ايران
محمد جواد ظريف پس از توقف چندساعته در چين در گفت‌وگو با خبرنگاران ايراني همراه وي در اين سفر گفت: ما امروز (يكشنبه) 7 تا 8 ساعت در چين بوديم و سه ساعت مذاكرات رسمي و شام كاري با وزير خارجه چين داشتيم. قبل از من هم مسوولان دستگاه‌هاي مختلف بحث كارشناسي داشتند. بسيار گفت‌وگوهاي جدي و دوستانه‌اي انجام شد. هر دو طرف به عنوان دو شريك باسابقه اصرار دارند كه روابط گسترده‌تر شود. ما و چين درباره برجام موضع مشترك مبني بر حفظ برجام داريم البته با حفظ منافع ايران. اين موضوع مورد تاييد و اصرار طرف چيني نيزهست و تاكيد دارد كه منافع ايران بايد حفظ شود. ما تاكيد كرديم كه اگر برجام بدون حفظ منافع ايران ادامه پيدا كند، براي ما قابل قبول نيست. توافق كرديم در روزها و هفته‌هاي آينده همكاري تنگاتنگي براي رسيدن به روش‌هاي عيني تضمين منافع ايران را دنبال كنيم.
به گزارش خبرگزاري تسنيم، وزير خارجه در ادامه افزود: چين به عنوان مهم‌ترين شريك تجاري ايران و هم به عنوان عضو گروه5، مي‌تواند در تقويت اجماع جهاني كه براي حفظ برجام ايجاد شده، نقش بسيار موثري داشته باشد. كماكان ضرورت دارد همه كشورها براي حفظ سرمايه‌گذاري كه صورت گرفته است، به شكل جدي وارد ميدان شوند. دوستان چيني در اين زمينه جدي هستند. ما اميدوار هستيم كه در عمل و در جزييات هم بتوانيم با آنها به راهكارهايي براي گسترش هرچه بيشتر روابط دوجانبه برسيم. فكر مي‌كنم گفت‌وگوهايي كه طي روزهاي آينده با چيني‌ها خواهيم داشت، گفت‌وگوهاي بسيار مهمي خواهد بود و مي‌تواند زمينه همكاري‌هاي گسترده‌تر هر دو كشور را تحت هر شرايطي فراهم كند».