آرزو فرشيد
180 درجه يا كمي كمتر و بيشتر؛ خيلي فرق ندارد. او چرخيده است. علي‌اكبر ولايتي اين روزها مواضع متفاوتي اتخاذ كرده و به سياق قبل از برجام و مذاكرات دفاع نمي‌كند. يكي به ظريف مي‌زند و يكي به لاريجاني. مي‌گويد «نان و آب مردم را به برجام گره زدند. همه بار روي دوش دكتر ظريف بود اما نمي‌شود يك نفر متخصص همه‌چيز باشد... آيا مجلس بايد چيزي را كه اين ميزان مهم است، در عرض 20 دقيقه تصويب كند؟» چشم به شرق دوخته و از اعتماد به روس‌ها مي‌گويد. اين تغيير رويكرد به قدري واضح است كه روزنامه‌نويس‌‌هاي غيرمسلح به چشم عقاب هم آن را مي‌بينند و دست به قلم مي‌شوند. عده‌اي در مقام نقد برآمده و به آقاي وزير پيشين يادآور مي‌شوند كه «اطفال بزرگ شده‌اند»، عده‌اي هم در مقام دفاع برآمده و از هجمه‌هاي غيرمنصفانه سخن مي‌گويند. نگاه عميق‌تر به موضوع اما اين سوال را ايجاد مي‌كند كه مخاطب ولايتي در اين تغيير رويكرد اخير كيست؟ انتقادات و پيشنهادات برجامي، توصيه به صميميت بيشتر با روسيه يا گلايه از تصويب‌هاي 20 دقيقه‌اي در مجلس خطاب به مسوولان قواي مجريه و مقننه طرح شده است؟ يا ولايتي بر اين صور مي‌دمد تا پيغام ويژه‌اي را به افكار عمومي برساند؟ براي حل اين معما لازم است كه نگاهي اجمالي به سوابق و مواضع علي اكبر ولايتي داشته باشيم.
ولايتي در گذر ايام
ولايتي قبل از دانشگاه، پا به عالم سياست گذاشت. مدبرانه و محتاط. از پخش اعلاميه‌هاي امام در سال‌هاي نوجواني كه گذشت، عزم كرده بود طبيب شود. براي اين كار تا امريكا هم رفت. بازگشتش از دانشگاه جان‌هاپكينز همانا و بازگشت به دنياي سياست همان. عضو جبهه ملي دوم شده بود اما كمي بعد چرخيده و راهش را جدا كرد. خودش گفته بود «من براي فعاليت سياسي، به دنبال بستري بودم. آن موقع تنها بستر سياسي موجود، جبهه ملي و نهضت آزادي بود.» انجمن اسلامي پزشكان نيز دومين بستر مناسب براي ادامه فعاليت‌هاي سياسي‌اش بود.
انقلاب كه شد، ولايتي هم از خير طبابت گذشت و رداي سياست پوشيد. از مجلس گرفته تا وزارت امور خارجه. در آن سال‌هاي اول انقلاب جريان راست را برگزيد و با آن كياست و سياست مخصوص به خود به يكي از چهره‌هاي كليدي و معتمد نظام تبديل شد. ولايتي تا پاي نخست‌وزيري رفته بود اما باوجود حمايت‌هاي آيت‌الله هاشمي به اين كرسي دست نيافت. سال‌ها بعد از كرسي رياست‌جمهوري نيز به احترام حضور آيت‌الله هاشمي در انتخابات صرف نظر كرد. در نوبه ديگري هم با حمايت‌هاي خود و آن حضور چشمگير در مناظرات انتخاباتي، پاستورنشيني را پيشكش كانديداي مورد حمايت آيت‌الله كرد.
فوت هاشمي‌رفسنجاني اما خيلي چيزها را در فضاي سياست ايران عوض كرد. مواضع علي‌اكبر ولايتي تنها بخشي از آن است. احترامي كه ولايتي براي هاشمي قائل بود با تكيه زدن بر صندلي‌اش در دانشگاه آزاد در پستوي خانه نهان شد اگر فراموش نشده باشد. ولايتي باز هم چرخيد و حالا به چشم اسفنديار دولت مورد حمايت مرحوم آيت‌الله ضربه مي‌زند.
ولايتي؛ نسخه 97
حرف‌هاي چند روز قبل ولايتي در نشست «تجربه ماندگار» حرف و حديث‌هاي بسياري به همراه داشته است. اين عضو هيات عالي نظارت بر برجام است اگر چه تا ديروز _ برنامه تلويزيوني متن و حاشيه در سال 95 _ مي‌گفت: «ما حتما بايد مذاكره مي‌كرديم. اين تصميم نظام بود. نظام تصميم گرفت مذاكره كنيم. بدون مذاكره چه مي‌كرديم؟ بايد اين اتحادي كه امريكايي‌ها با استفاده برخي غفلت‌هايي كه در بعضي اوقات شد و فريبكاري‌هايي كه داشتند عليه ما ساخته بودند را بر هم مي‌زديم. امروز ديگر امكان ندارد امريكايي‌ها بتوانند يك 1+5 درست كنند. اگر مذاكره انجام نمي‌شد گزينه بعدي جنگ بود. پس بايد مذاكره انجام مي‌شد.» حالا مي‌گويد: «در ماجراي برجام نان و آب مردم را به برجام گره زدند و همه‌جاي كشور تعطيل بود. در هيات مذاكره‌كننده همه بار روي دوش دكتر ظريف بود و واقعا تلاش كرد، اما نمي‌شود يك نفر متخصص همه‌چيز باشد، بلكه بايد كارشناسان مختلف حضور داشته باشند و در مجلس نيز اين موضوع مطالعه و بررسي شود. آيا مجلس بايد چنين چيزي را كه اين ميزان مهم است، در عرض ۲۰ دقيقه تصويب كند؟ مشخص است كه مجلس نيز كار خود را به‌خوبي انجام نداده. برخي مي‌گويند در كميسيون‌هاي مجلس به‌اندازه كافي بررسي شده بود، اگر درست بررسي شده بود كه ما اين مصائب را امروز نداشتيم؛ اين نشان مي‌دهد مجلس هم كار خود را درست انجام نداده.»
ولايتي؛ نسخه 92
حرف‌هاي اخير ولايتي احتمالا اين قدر‌ها مورد توجه قرار نمي‌گرفت اگر از اول در صف مخالفان برجام و دولت مي‌ايستاد. همه علامت سوال‌ها و تعجب‌ها وقتي ايجاد مي‌شود كه يادمان مي‌آيد چطور از سعيد جليلي به عنوان سكاندار مذاكرات هسته‌اي در دوران احمدي‌نژاد، انتقاد كرد. فيلم تبليغاتي ولايتي و حمايتش از حسن روحاني به عنوان دبير شوراي عالي امنيت ملي در دوران اصلاحات در پيروزي رييس‌جمهور فعلي كمتر از آن كليد معروف موثر نبود. ولايتي گفته بود: «چرا بايد رابطه ما با ديگر كشورها قفل شود؟ يك زماني وزراي كشورهاي اروپايي صف مي‌بستند براي اينكه به ديدن ما بيايند. يك زماني، تروييكا، سه وزير خارجه اروپايي با هم به تهران آمدند.»
نقش ولايتي در برهم‌زدن ائتلاف 1+2 نيز فراموش شدني نيست. ائتلافي كه به ظن اصولگرايان مي‌توانست عامل شكست جريان رقيب باشد. براي همين هم بود كه آيت‌الله مهدوي كني او را «سياستمدار بدعهد» خواند و در نامه‌اي محرمانه – نامه‌اي كه دو سال بعد يعني در سال 94 رسانه‌اي شد- نوشت: «برادر بزرگوار جناب آقاي دكتر ولايتي دام عزه و توفيقه، سلام عليكم و رحمه‌الله. در موقعيت حساس كنوني و با توجه به اوضاع پيش‌آمده در صحنه انتخابات، من از شما تقاضايي ندارم. از باب اتمام حجت تنها به دو چيز به جنابعالي هشدار مي‌دهم: نخست اينكه آيا به عهدي كه با ما كرديد، وفادار هستيد يا نه؟ دوم آنكه اوضاع پيش‌آمده نگران‌كننده است و احتمال پيروزي جبهه اصلاحات قوي است. آيا شما نگران اوضاع هستيد يا خير؟ خدايا شاهد باش كه من به عنوان نصيحت به برادر ديني تذكر لازم دادم. والسلام علينا و علي عبادالله الصالحين. محمدرضا مهدوي‌كني». آن مرتبه هم ولايتي چرخيده بود. چرخشي كه به نفع جريان رقيب تمام شد و روحاني را رييس‌جمهور كرد.
واكنش رسانه‌ها
مواضع جديد ولايتي در حالي مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته كه برخي افراد همچون محمدجواد لاريجاني معتقدند براي ولايتي «اصل بر بعد رسانه‌اي است... در دنياي قبه‌هاي نور، «خبر» رسانه اصل است و مدال و تحسين‌ها». اين‌بار اما تحسين چنداني در كار نيست. «شرق»، «همدلي»، «آفتاب يزد»، «عصرايران»، «انصاف نيوز» و «فرارو» هريك به نحوي از تغيير رويكرد ولايتي در مواجهه با برجام انتقاد كردند. خبرگزاري وابسته به دانشگاه آزاد_ آنا- اما صفحه يك‌هاي اين رسانه‌ها را رديف و آنها را يك بار ديگر زنجيره‌اي خوانده است. رسانه‌هاي اصلاح‌طلب اما در انتقاد از ولايتي تنها نبودند. روزنامه جمهوري اسلامي كه به هيچ‌وجه وصله زنجيره‌اي بودن را نمي‌پذيرد هم به ولايتي انتقادات بس گزنده‌اي را طرح كرد. اين روزنامه با اشاره به عملكرد ولايتي در دوران تصدي پست وزارت امورخارجه (۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶) موضوعاتي همچون مذاكرات او در خلال جنگ را زير سوال برده و حتي موضوعي مانند آزادي اسرا را نه نتيجه مذاكره و چانه‌زني طرف ايراني كه محصول «حماقت صدام در حمله به كويت و حمله متقابل امريكا به او» دانسته است. جمهوري اسلامي نوشته است: «اين حقيقت تلخ را چگونه پنهان كنيم كه خود وزير خارجه ما كه در راس دستگاه سياست خارجي و مسوول اين مذاكرات بود در آن زمان يك متخصص اطفال بوده و تخصصي در كار خودش (سياست خارجي) نداشت.»
پذيرايي صالحي از انتقادات
اظهارات اخير ولايتي در مورد برجام اما مدافعاني نيز داشت. مثلا محسن قديري ابيانه در گفت‌وگويي با خبرگزاري «آنا» هجمه‌ها و انتقادات عليه ولايتي را غيرمنصفانه توصيف كرد و گفت: «آقاي ولايتي قبلا مواضعي گرفته بودند كه مذاكره با 1+5 را تاييد و از تيم مذاكره‌كننده و شخص آقاي ظريف تمجيد كرده بود و حتي در ايام انتخابات گفته بودند كه در مذاكرات بده‌بستان است، اما نگفته بودند كه نيروهاي متخصص نبايد در تيم مذاكره‌كننده وجود داشته باشد، نگفته بودند به هر قيمتي بايد به توافق دست يابيم و نگفته بودند بايد به اروپا و امريكا اعتماد كرد. باوجود اين، بر فرض اينكه تغييري در مواضع آقاي ولايتي رخ داده باشد، اگر اين تغييرات به‌دنبال شناخت عميق‌تر موضوع و واقع‌بينانه باشد، مثبت است. اگر اشكالي وجود داشته باشد در كساني است كه بر مواضع ناحق خويش ايستاده‌اند، هرچند به ناحق بودن و اشتباه بودن آن پي برده‌اند.»
قديري ابيانه اما در حالي از بي‌انصافي در حق ولايتي سخن گفته است كه علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي انتقادات ولايتي را بدون توجه به مواضع پيشين او به گوش جان شنيده است. او در جمع دانشجويان دانشگاه امام صادق گفت: «پيشنهاداتي كه از سوي دكتر ولايتي، عضو هيات عالي نظارت برجام و مشاور رهبر معظم انقلاب در امور بين‌الملل در واكنش به نقض عهد‌ها از سوي امريكا عنوان كردند كاملا نكات كارشناسي و ريزبينانه بود به‌طوري كه اينچنين نكات را ايشان قبل از اتفاقات اخير و خروج امريكا از برجام نيز اشاره و تاكيد داشتند و كاملا اين موضوعات را رصد و پيگيري مي‌كردند و به مذاكره‌كنندگان تذكر مي‌دادند.» صالحي ايراد مورد اشاره ولايتي يعني نبود نسخه ترجمه شده فارسي برجام را نيز پذيرفته و گفته است: «انتقادي كه عضو هيات عالي نظارت بر برجام در اين خصوص اظهار كردند كاملا انتقادي درست است چرا كه برجام يك توافقنامه چندجانبه است كه يك سوي آن ايران بوده است بنابراين لازم بود كه نسخه صريح فارسي آن هم تدوين مي‌شد تا دچار سوء برداشت و سوءتفسير‌ها از نسخه انگليسي آن نشويم.»
عقل منفصل يا زبان منفصل
رويكرد جديد ولايتي نسبت به برجام تنها عامل توجه رسانه‌ها و تحليلگران به مواضع او نيست. مصاحبه اخير ولايتي و نگاه مثبت او نسبت به روسيه نيز در اين زمينه نقش مهمي داشته است. ولايتي در جديدترين اظهارنظرش، گفته بود: «برخي مي‌گويند روسيه در گذشته نقض عهد كرده است كه بايد به آنها گفت نه اينكه طرف اروپايي همواره هر چه خواسته‌ايم در طبق اخلاص گذاشته و تقديم كرده است؟!... روسيه نه مي‌تواند و نه بنا دارد كه به ايران زور بگويد. با اين كشور در خصوص مسائل دفاعي در حال همكاري هستيم و تقريبا هرچه خواستيم كم و بيش به ما داده است. اين رآكتوري كه روس‌ها درست كردند آلماني‌ها قرار بود درست كنند كه بعد از انقلاب رفتند و يك قدم كوچك برنداشتند. اما روس‌ها رآكتور را درست كردند و چيزهايي به ما دادند كه يك پيچش را اروپايي‌ها نمي‌دهند.»
نگاه خوشبينانه ولايتي به روسيه و انتقادات برجامي او فارغ از اينكه مورد نقد است يا دفاع سبب شد كه فعالان رسانه‌اي چرخش‌هاي او در سياست ورزي طي مقاطع مختلف را رصد كرده و له يا عليه او قلم زنند. سوال بي‌جواب اما همچنان اين است كه هدف ولايتي از تغيير رويكرد اخير چيست؟ بدون شك پاسخ به اين سوال مقدور نيست اگر در نظر نداشته باشيم كه ولايتي بعد از 16 سال نقش‌آفريني موثر در وزارت خارجه به قدرتي در سايه بدل شد. او همواره يكي از چهره‌هاي معتمد نظام به حساب آمده و به همين خاطر گمان مي‌رود كه او عقل منفصل راستگرايان در چهار دهه گذشته است. با توجه به موضع‌گيري‌هاي اخير دور از دهن نيست اگر اين عقل منفصل به زبان منفصل بدل شود. خاصه اكنون كه اصولگرايان اگر چه زودهنگام اما مهياي انتخابات 1400 مي‌شوند. تندروهاي اصولگرا از رييس‌جمهور نظامي مي‌گويند اما عقلا مي‌دانند كه اين گره تنها به دست يك ديپلمات باز مي‌شود. ديپلمات‌تر از ولايتي هم كه سراغ ندارند پس بعيد نيست اگر باور داشته باشد به سنت همه ادوار گذشته بعد از واگذاري هشت ساله نهاد رياست‌جمهوري در انتخابات آتي برنده بالقوه هستند. تجربه‌هاي كانديداتوري ولايتي در انتخابات رياست‌جمهوري و نبودن چهر‌ه‌اي همچون آيت‌الله هاشمي را نيز مي‌توان به اين معادله افزود و نتيجه گرفت كه چرخش‌هاي اخير خيز انتخاباتي ولايتي و جريان متبوع او است.