سفته‌بازي يا كنترل بازار
قراردادهاي آتي سكه و طلا اقتصاد ايران را به چه سمتي مي‌برد؟
يحيي سليماني‌مقام
طي ساليان گذشته جلوگيري از خروج سرمايه، يكپارچگي و يكسان‌سازي معاملات طلا در سراسر كشور و جلوگيري از معاملات موهوم و رواج سكه‌هاي تقلبي در بازارهاي كاذب، ابزار مالي جديدي به نام معاملات آتي سكه و طلا در بورس كالاي ايران عرضه شد. در ابتدا، استقبال چشمگيري از اين ابزار مالي نشد، ولي با گذشت زمان و پديدار شدن شرايط جديد و همراه با نوسان و التهاب در بازار ارز و طلا در كشور به يك‌باره تقاضا براي خريد و فروش اين ابزار جديد به‌شدت افزايش يافت. حال سوال اساسي كه وجود دارد اين است كه آيا اين ابزار به جهت مهم‌ترين وظيفه خود يعني پوشش ريسك به كار گرفته شده و دليل اين افزايش تقاضا بدين دليل بوده است؟ يا استقبال از اين ابزار به دليل گسترش فعاليت‌هاي واسطه‌گري در اقتصاد به دليل بروز نوسانات در بازار ارز و طلا در ماه‌هاي اخير بوده است؟
معاملات آتي فرصت‌هاي زيادي براي كسب سود ايجاد مي‌كنند. فرض بر اين است كه در اين كار ريسك سرمايه‌گذاري پايين‌تر بيايد، هزينه‌هاي معاملاتي كمتر و امكان پوشش ريسك بهتري نسبت به بازارها ديگر براي سرمايه‌گذاران و معامله‌گران ايجاد شود. به اين ترتيب سرمايه‌گذاراني كه در زمينه پيش‌بيني قيمت سكه از مهارت و تخصص مالي كافي برخوردار نيستند، مي‌توانند با استفاده از اين معاملات ريسك ناشي از نوسان قيمت‌ها را پوشش دهند و به اين صورت خود را در برابر افزايش يا كاهش ناگهاني قيمت آن بيمه كنند.
به طور كلي، مزاياي معاملات آتي در بورس كالاي ايران را مي‌توان در پوشش ريسك، تضمين معاملات، هزينه پايين معاملات و نقدشوندگي بالا خلاصه كرد.
حال پرسش اين است كه با سپري‌شدن چندين سال از زمان راه‌اندازي معاملات آتي سكه طلا در بورس كالاي ايران، آيا به اهداف تعيين شده و اوليه دست يافته است؟ اينكه عملكرد فعلي بازار آتي سكه طلا در راستاي اهداف اوليه در جريان است يا محلي براي دستيابي به اهداف ديگر شده است؟
بر اساس تجارب جهاني، معمولا درصد ناچيزي از قراردادهاي آتي به تحويل منجر مي‌شوند. البته، اين موضوع به معناي تسويه نقدي تمامي اين قراردادها نيست، بلكه به اين معناست كه بيشتر قراردادها پيش از ورود به دوره تحويل توسط يك معامله جبراني بسته مي‌شوند. در بورس‌هاي مختلف جهان تعداد قراردادهايي كه وارد دوره تحويل مي‌شوند، متغيرند، اما در كل كمتر از ۵ درصد قراردادهاي منعقدشده به تحويل فيزيكي يا تسويه نقدي منجر مي‌شوند و بيش از ۹۵ درصد آنها در دوره معاملات با انجام معاملات جبراني بسته مي‌شوند. به طور مثال، در بورس فلزات لندن حدود 0.5 درصد از قراردادهاي منعقدشده به تحويل منتهي مي‌شوند يا در بورس ابزارهاي مشتقه تركيه، قراردادها (چه كالايي و چه مالي) همگي تسويه نقدي مي‌شوند و تحويل فيزيكي وجود ندارد لذا كارشناسان اقتصادي اين سوال را مطرح مي‌كنند كه پيش خريد يا پيش‌فروش اهرمي سكه براي حداكثر ۴ يا ۵ ماه آينده چه كاركرد اقتصادي براي كشور و چه پوشش ريسكي ايجاد مي‌كند؟
آينده بازار آتي سكه و طلا
بازار آتي سكه طلا در حدود چند سالي است كه از فعاليت آن مي‌گذرد، دو روند مشخص از خود آشكار كرده است؛ روند اول آن آرام و بيشتر معطوف به ماهيت اصلي بازار است كه معرفي ابزار مالي جديد در اقتصاد كشور و كمك به پوشش ريسك براي معاملات طلا براي متقاضيان آن است كه اين روند با استقبال زيادي همراه نبوده، ولي روند روبه شدي داشته است. روند دومي كه به اعتقاد كارشناسان اقتصادي، از سال ۱۳۹۰ به بعد شروع شده است، روند با استقبال بسيار زياد بازيگران اين بازار است؛ اما نكته اساسي آنجاست كه استقبال از اين بازار، ناشي شده از ماهيت پوشش ريسك ابزار آتي سكه طلا نيست، بلكه به دليل نوسانات ايجادشده در بازار ارز و طلاي كشور و استقبال كم از بازارهاي ديگر مالي و غيرمالي است. به بيان ديگر، با گسترش فعاليت‌هاي سودگرانه و سفته‌بازي در اقتصاد كشور به دليل كم‌رونق شدن فعاليت‌هاي بخش حقيقي اقتصاد در مقابل حجم بسيار بالاي نقدينگي در كشور، اين بازار به محل مناسبي براي پيگيري اهداف سودجويانه و سودگرانه تبديل شده است. با توجه به روندهاي مشاهده شده در بازار آتي سكه طلا در بورس كالاي ايران و شرايط حاكم بر اقتصاد كشور مانند تشديد تحريم‌هاي بين‌المللي عليه اقتصاد ايران و ركود تورمي حاكم بر بخش حقيقي اقتصاد طي ساليان گذشته، پيش‌بيني مي‌شود روند دوم شروع شده در بازار آتي سكه طلا تداوم داشته باشد و اين بازار بهشتي براي سفته‌بازان شود تا محلي براي پوشش ريسك معاملات واقعي طلا در كشور؛ چرا كه اين بازار به سرعت و به‌شدت تحت‌تاثير بازار ارز، طلا و پول قرار گرفته و با توجه به پيش‌بيني تداوم نوسان در بازارهاي يادشده، اين بازار نيز با نوسان همراه بوده و زمينه بسيار مناسبي براي گسترش سفته‌بازي باشد. همچنين، تجربه ماه‌هاي اخير اين بازار نشان مي‌دهد كه به دليل تمركز مسوولان بر بازار ارز و طلا براي كنترل نوسانات آن، توجه به اين بازار در قياس با دو بازار ديگر كمتر بوده و همين مساله سبب شده به دليل رونق داشتن فعاليت‌هاي سفته‌بازي در اقتصاد كشور، اين بازار به شكل‌گيري انتظارات افزايش قيمت طلا منجر شده و همين مساله نيز بر بي‌ثباتي بازار نقد طلا اثر مثبت داشته است. افزون بر اين، پيش‌بيني مي‌شود با تداوم اين شرايط بازار آتي سكه علامت افزايش قيمت به بازار نقد بفرستد كه نتيجه آن بي‌ثباتي بيشتر بازار طلا خواهد بود.
كارشناس اقتصادي