بحران آب و همكاري ضعيف كشورهاي خاورميانه
هادي‌تقي‌پور اردشيري
منطقه خاورميانه يكي از مناطق استراتژيك جهان است كه از ديرباز با مشكل كم آبي مواجه بوده است و در سال‌هاي اخير بر شدت كم آبي با تغييرات آب و هوايي زمين افزوده شده است. اما دولت‌هاي خاورميانه در اين زمينه براي تدوين برنامه همكاري مشترك اقدامي نكرده‌اند. چنان كه به نظر مي‌رسد همگرايي در اين زمينه علي‌رغم ماهيت زيستي آن دستخوش هيدروپوليتيك شده است. در جنگ‌هايي كه در خاورميانه روي داد جهان بارها شاهد آتش زدن اسكله و سكو‌هاي ذخاير نفتي درون خشكي و دريا و بستن سد‌ها و تخريب منابع آب برخي سرزمين‌ها بوده كه فعاليت‌هاي سبعانه داعش يكي از اين نمونه‌هاست. سازمان‌هاي بين‌المللي هم به رغم اطلاع از اين اقدامات تخريبي، برنامه عملياتي مناسبي با كاربست‌هاي اقناعي، تشويقي يا تنبيهي در نظر نگرفته‌اند. به نظر مي‌رسد آب تحت تاثير سياست‌هاي خصمانه ملي‌گرايانه قرار گرفته است. اين در حالي است كه سفره زيرزميني آب‌ها همچون سطوح زلزله ارتباط تنگاتنگي با كشورها دارند و اين حق انساني هيچ كشوري نيست كه بر مشكلات آشاميدني و آبي يكديگر بيفزايند.
تامين منابع آب از جمله نياز‌هاي اساسي جهان در دهه‌هاي آينده است. نتايج گزارشي كه به تازگي منتشر شده نشان مي‌دهد دست‌كم 33 كشور تا سال ۲۰۴۰ در معرض بحران آب قرار خواهند گرفت. اين مساله مي‌تواند به تشديد تنش‌ها در كشورهايي كه درگير مناقشات هستند، منجر شود. محققان موسسه «منابع جهاني» با استناد به مجموعه‌اي از الگوهاي آب و هوايي و نيز سناريوهاي اجتماعي- اقتصادي، بحران آب را در 167 كشور جهان طبقه‌بندي كرده‌اند. 9 كشوري كه طي 25 سال آينده از نظر منابع آبي در بحراني‌ترين وضعيت قرار خواهند گرفت در منطقه خاورميانه واقع شده‌اند: بحرين، كويت، فلسطين، قطر، امارات عربي متحده، اسراييل، عربستان سعودي، عمان و لبنان.
افزايش جمعيت در خاورميانه، توسعه اقتصادي و مصرف انرژي، تغييرات آب و هوايي و گرم شدن كره‌زمين و افزايش تبخير آب، فقر در فن‌آوري‌هاي آب، فقدان آگاهي عمومي در كشورهاي خاورميانه، نبود نهاد كنترل و نظارت بر مصرف آب كشورها، فقدان همكاري كشورهاي منطقه در اين زمينه به دليل تاثيرات ناشي از چالش‌هاي سياسي و... از جمله عوامل شكل‌گيري اين بحران در كشورهاي خاورميانه است. پس از مرحله آسيب‌شناسي، بايد به سراغ برنامه‌ريزي براي حل معضلات آب برويم. هر چند در اين زمينه سازمان‌هاي بين‌المللي مي‌توانند نقش فعالانه‌اي را براي تسهيل حل چالش‌ها ايفا كنند. اما يكي از محدوديت‌هايي كه اين سازمان‌ها هميشه با آن مواجهند اين است كه رهنمودهاي علمي آنها با اقبال كشورها روبه‌رو نمي‌شود. اكنون اما وقت آن رسيده كه به واسطه حياتي بودن مساله آب در خاورميانه، دولت‌هاي اين منطقه با بهره‌گيري از حداكثر ظرفيت سازمان‌هاي بين‌المللي در اين زمينه برنامه‌ريزي كنند. دسترسي به آب به يكي از مهم‌ترين مسائل آب در خاورميانه مبدل شده كه در اين ميان كشورهاي همسايه همچون تركيه، سوريه، عراق، سودان، اتيوپي و مصر به‌شدت از سياست‌هاي يكديگر تاثيرپذيرفته‌اند. به‌طور كلي در ارتباط با بحران آبي در منطقه آسياي جنوب غربي، چهار طرف اصلي وجود دارند كه عبارتند از: 1- طرف ايراني؛ 2- طرف عربي؛ 3- طرف ترك؛ 4- طرف اسراييلي .
از اين ميان طرف ترك و اسراييلي با بحران آب كمتري مواجه هستند. نكته حائز اهميت آنكه آب در حال تغيير كاربري شديد به عنوان يك مولفه امنيتي است و توجه خاص را بيش از پيش مي‌طلبد. روزنامه واشنگتن‌پست در تيرماه ۱۳۹۳، اعلام كرد ايران در بين ۲۴ كشوري قرار دارد كه وضعيت آب در آنها خطرناك است. واشنگتن‌پست، بحران ايران را ناشي از برنامه‌ريزي نادرست دانست.
همچنين يك تحقيق مستقل ۱۰ تن از متخصصان ايراني حوزه مديريت منابع آب كه در آمريكاي شمالي و انگلستان تحصيل كرده‌اند نشان مي‌دهد كه دليل اصلي كاهش ۸۰ درصدي حجم آب درياچه اروميه طي چهار دهه اخير كه سطح آب آن را در ابتداي مهرماه امسال به حدود ۱۰ درصد سطح اوليه آن در سال ۱۳۵۱ شمسي كاهش داده، فعاليت‌هاي انساني و توسعه سازه‌اي بي‌رويه در اين حوضه آبريز بوده و تاثير خشكسالي و تغييرات آب و هوايي در منطقه در حدي نبوده كه بتواند تغييرات سطحي و حجمي اينچنيني در درياچه ايجاد كند. در نتيجه اين پژوهش، احياي فيزيكي درياچه اروميه ممكن دانسته شده اما چنين فرآيندي را مشروط به يك خواست سراسري سياسي و اقتصادي درنظرگرفته است كه طي سال‌هاي طولاني به نتيجه خواهد رسيد.
در منطقه استراتژيك خاورميانه كه في‌نفسه بحران‌زا است و در سال‌هاي اخير آنارشي و جنگ به حد بالايي رسيده، بحران آب به طرز فراواني اين بحران‌ها را تشديد خواهد كرد. فعاليت‌هاي گروه‌هاي تروريستي در منطقه خاصي صورت مي‌پذيرد و آسيب‌هاي آن بيشتر براي مردم آن منطقه ملموس است اما خشكسالي و بي‌آبي بحراني خواهد بود كه گريبانگير همه مردم منطقه خواهد شد. از همين رو هم سازمان‌هاي بين‌المللي و هم كشورهاي منطقه جنوب غرب آسيا ضروري است با اتخاذ تصميم‌هاي يكپارچه و مناسب از بروز فاجعه‌هاي انساني ديگر پيشگيري كنند.
مدرس دانشگاه و كارشناس ارشد سياست خارجي و مسائل بين‌الملل