بازار نفت به‌شدت در حال ديدباني تحولات ديپلماتيك وابسته به ايران است. دونالد ترامپ، رييس‌جمهوري امريكا كه پيش‌تر اعلام كرده بود در نوامبر 2018 صادرات نفت ايران را به صفر خواهد رساند، حدود يك ماه قبل اين موضع‌گيري را نرم‌تر كرد. دومين روز ماه جولاي (11 تير) دولت ترامپ اعلام كرد كه به كشورهاي خريدار نفت ايران در موارد خاص اجازه خواهد داد در صورت كاهش واردات نفت از ايران، واردات خود را تا مدتي ادامه دهند.
بر اساس برنامه اعلام شده دولت امريكا، واشنگتن با كشورهايي كه واردات نفت از ايران را كاهش دهند، مورد به مورد مذاكره خواهد كرد. اين موضع‌گيري براي آرام نگه داشتن فعالان بازار انرژي بود كه نگران خيز قيمتي در پاييز امسال هستند. با اين همه، نگراني با تهديد تنگه هرمز ادامه پيدا كرده و نااطميناني هم در بازار و هم در فضاي ژئوپولتيك تشديد شده است.
بجز چين كه مشتري مهم ايران و تحريم آن براي امريكا بسيار دشوار است، هند، كره‌جنوبي، تركيه و... مشتريان همپيمان امريكا هستند كه به سادگي نخواهند توانست نفت ايران را جايگزين كنند. به اين ترتيب امريكا حتي با وجود قول عربستان مبني بر افزايش 2 ميليون بشكه‌اي توليد در روز، سياستش را از «صادرات صفر در نوامبر» به «صادرات صفر در اولين فرصت ممكن» تغيير داده است. آيا صفر كردن صادرات نفت ايران در آينده‌اي دورتر ممكن است؟ به نظر مي‌رسد كه گرچه صفر كردن صادرات سخت خواهد بود، كاهش قابل توجه درآمد نفتي ايران در صورت پيش نرفتن ديپلماسي، شدني است.
بزرگ‌ترين خريدار نفت ايران چين است كه بيش از 40 درصد از صادرات نفت ايران را از آن خود مي‌كند. با اين حال، نفت ايران كمتر از 10 درصد از واردات نفت بزرگ‌ترين واردكننده نفت جهان را پوشش مي‌دهد. موسسه مشاوره بازار انرژي FGE معتقد است كه چين به احتمال زياد به‌طور كامل خريد نفت از ايران را متوقف نخواهد كرد، گرچه احتمال دارد ممكن بودن كاهش سهم حدود 700 هزار بشكه‌اي واردات ايران، چين را به بازي با كارت انرژي تهران براي امتياز گرفتن از واشنگتن تشويق كند.
در كنار رقابت‌هاي ژئوپولتيك كه كلاف پيچيده‌اي از گفت‌وگوها را شكل مي‌دهد، چين و امريكا شركاي تجاري بسيار مهم يكديگرند. از اين رو، نه‌تنها تحريم چين براي واشنگتن دشوار است، توافق تجاري بر سر تعرفه‌هاي مورد جدل مي‌تواند چين را راضي به كاهش خريد نفت از ايران كند.
هند هم سهم بزرگي از نفت ايران دارد تا هندوچين مهم‌ترين اهداف ترامپ براي مذاكره باشند. در حالي كه چين با امريكا درگيري اقتصادي و سياسي دارد، دولت نارندرا مودي فعلا در خشمگين نكردن ترامپ موفق بوده است، گرچه فشار اقتصادي بر مصرف‌كننده‌هاي هندي مي‌تواند شرايط را تغيير دهد. در 6 ماه نخست سال 2018، هند به‌طور متوسط روزانه حدود 550 هزار بشكه نفت از ايران وارد كرده است. وزير نفت هند دوشنبه هفته گذشته در سخناني معني‌دار گفت كه هند به عنوان تامين‌كننده اصلي نفت خود همچنان به عراق متكي است. ايران دومين واردكننده بزرگ نفت به هند است، اما دهلي نو خريد نفت ايران را در يك سال گذشته يك چهارم كاهش داده است. تنها در ماه مه، خريد نفت ايران توسط هند 16 درصد كمتر شده است. همزمان امريكا براي ساده‌تر كردن كار دهلي نو، صادرات نفت خود به هند را افزايش داده است. اين افزايش در ماه ژوئن ركورد زده و در يك سال گذشته دو برابر شده است.
سومين خريدار نفت ايران در نيمه نخست سال 2018، كره جنوبي بوده است. اين كشور كه باز هم آسيايي است روزانه حدود 220 هزار بشكه نفت از ايران خريداري كرده كه گرچه با هند و چين فاصله زيادي دارد، اما در هر حال رقم قابل توجهي است. با اين همه پس از كاهش 179 هزار بشكه‌اي در ماه مه كه كمترين خريد از ايران از ژانويه 2016 را رقم زد، با گذر از ژوئن، كل خريد در ماه جولاي متوقف شد. از سوي ديگر كره جنوبي تا اين مقطع از سال 2018، واردات نفت خود از ديگر كشورهاي آسيايي را 4 برابر كرده است كه نشان مي‌دهد سئول نيز برنامه‌هايي مانند دهلي نو در سر دارد.
خريدار بعدي ايران، ايتاليا است كه گرچه امضاكننده برنامه جامع اقدام مشترك نيست، اما مانند هم‌قاره‌اي‌هايش حامي «برجام» است. «چكمه» اروپا كه در شش ماه اول سال 2018 روزانه حدود 180 هزار بشكه نفت از ايران وارد كرده است، اعلام كرده كه به روابط اقتصادي با تهران پايبند است. دور از ذهن است تا زماني كه امضاكنندگان اروپايي برجام حامي صادرات نفت ايران باشند، ايتاليا مناسبات خود را صفر كند، اما در ماه گذشته ميلادي، رم خريدي از ايران نداشته است.
پنجمين خريدار بزرگ نفت ايران در مدت پيش‌گفته، كشور همسايه، تركيه بوده است. خريد تركيه چند هزار بشكه‌اي كمتر از ايتالياست اما آنكارا رسما اعلام كرده كه به دليل مواضع و تهديدهاي ترامپ، روابط تجاري‌اش با ايران را كاهش نخواهد داد. البته تركيه در ماه مه خريد خود را كاهش داده اما چند بار به واشنگتن اعلام كرده كه روابطش را با تهران تخريب نخواهد كرد. جايگزين كردن نفت ايران براي تركيه دشوار است چراكه اين كشور نه تنها براي تقريبا تمام واردات نفتي محتاج ديگران است بلكه در سه ماهه نخست سال 2018 حدود نيمي از نفت خود را از ايران خريده است.
تركيه رييس‌جمهور اردوغان با امريكاي دونالد ترامپ درگيري لفظي شديدي دارد، به خصوص از هنگامي كه ترامپ تركيه را به دليل بازداشت كشيشي مسيحي، تهديد به تحريم كرده و اردوغان هم كه پيش‌تر گفته بود معامله با ايران را ادامه خواهد داد، گفته تحريم‌هاي امريكا باعث عقب‌نشيني آنكارا نمي‌شود.
ديگر مشتري مهم ايران، ژاپن است كه در 6 ماه اول سال 2018 به عنوان ششمين خريدار نفت ايران، روزانه نزديك 150 هزار بشكه نفت از ايران وارد كرده است. ژاپن همين هفته گذشته اعلام كرد كه به دنبال معاف شدن از تحريم‌هاي واشنگتن عليه ايران است. يكي از مقام‌هاي ارشد اين كشور اين مساله را مربوط به امنيت انرژي و نياز پالايشگاه‌ها اعلام كرده است. ژاپن كه سومين اقتصاد بزرگ جهان است، نيروي رويارويي يا امتياز گرفتن از واشنگتن را دارد اما اولا نفوذ امريكا در اين كشور زياد است و دوم همه‌چيز به تحولات آينده بستگي خواهد داشت.
هفتمين، هشتمين و نهمين خريداران نفت ايران به ترتيب اسپانيا، فرانسه و يونان هستند، دو كشور نخست با خريد روزانه حدودا صدهزار و آخري با وارداتي حدود 70 هزار بشكه. ايران مشتريان ديگري نيز دارد كه در مجموع حدود 210 هزار بشكه نفت خريداري مي‌كنند. مساله اينجاست كه حتي اگر تمام اين كشورها به خواسته ناعادلانه ترامپ تن ندهند و اگر آنهايي كه مي‌دهند، بخشي از خريد خود را حفظ كنند، باز هم دردسرهاي جدي براي اقتصاد ايران پيش خواهد آمد. اگر به دليل ناتواني عربستان و همپيمانانش در افزايش پايدار توليد براي گرفتن سهم ايران در بازار، مقاومت كشورهايي مانند چين يا تمهيدات ديگر ايران، قطع كامل صادرات نفت ايران ممكن نباشد، زخم تازه زدن به اقتصاد بيمار ايران دشوار نخواهد بود. اگر مواضع مذكور كشورها و سهم آنها از واردات و صادرات نفت را در نظر بگيريم، به نظر مي‌رسد ديپلماسي كمك بيشتري به اقتصاد تازه از تحريم درآمده كشور خواهد كرد. هشدار آمار و گفته‌ها را بايد جدي گرفت!