بحث شفاف‌سازي در مسائل مالي رويدادهاي فرهنگي، يكي از ازدغدغه‌هاي هميشگي اهالي فرهنگ است و وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز به تازگي بر الزام تمام زيرمجموعه‌هاي وزارت متبوع خود براي شفاف‌سازي مالي تاكيد كرده و گفته است: براي نمونه، در معاونت هنري تا يك ماه ديگر اتفاقات روشني در اين باره رخ خواهد داد.
به نظر مي‌رسد آنچه صالحي را به اتخاذ چنين رويكردي واداشته، وضعيت پيچيده چندين موسسه زيرمجموعه وزارت ارشاد است كه با وجود دريافت بودجه‌هاي چشمگير، هيچ‌گونه خروجي ندارند و اصولا به هيچ‌‌كس هم جوابگو نيستند. گرچه بحث شفافيت و شفاف‌سازي، بارها توسط چند وزير پيشين نيز مطرح شده اما نتيجه هماني بوده كه هميشه بوده و اميد مي‌رود كه وزير كنوني، حداقل مجال اين را داشته باشد كه دستي بر سر و روي وضعيت موازي‌كارانه زيرمجموعه خود بكشد.
بسياري از دوستان اهل قلم، همواره گلايه‌مندند كه چند موسسه زيرمجموعه وزارت ارشاد، هركدام براي خود‌سازي جداگانه مي‌نوازند و هركدام برخوردهاي مطابق با سليقه خود را اعمال مي‌كنند و اكنون زمان آن رسيده كه علاوه بر شفاف‌سازي مسائل مالي، فكري هم به حال يكدست كردن اين وضعيت آشفته بشود.
عادت كرده‌ايم پنهان‌كاري كنيم
اسماعيل اميني، شاعرو استاد دانشگاه درباره رويكرد تازه وزارت ارشاد مي‌گويد: «به نظرم فقط در ايران است كه مثلا يك رويداد فرهنگي بدون هيچ قرارداد رسمي و مشخص شدن همه موارد اعم از مالي و غيرمالي اتفاق مي‌افتد. بنده مدت‌ها پيش متني در اين باره تهيه كردم كه هيچ رسانه‌اي حاضر به انتشارش نشد. وقتي شما به سراغ بنده مي‌آييد، قطعا منظورتان شفافيت مالي در جشنواره‌هاي ادبي است كه بنده همين‌جا اعلام مي‌كنم كه در چنين جوايزي، آنچنان پولي جابه‌جا نمي‌شود كه نياز به شفافيت داشته باشد اما درهمين حد و اندازه هم موافق با اين بحث هستم. نه فقط در وزارت ارشاد بلكه در بسياري از وزارتخانه‌هاي ديگر، شاهد بريز و بپاش‌هايي هستيم كه حتما بايد جلوي‌شان گرفته شود. بريز و بپاش‌هايي كه اغلب شامل خود زيرمجموعه‌هاي ارشاد مي‌شود. شفافيت مالي اگر آغشته به بسياري مسائل پشت پرده نباشد چه اشكالي دارد؟ من خودم زماني كه دبير جشنواره شعر فجر بودم، بدون آنكه كسي بگويد، براي جابه‌جايي‌هاي اندك مانند پول آژانس و حق داوري يا اجاره هتل و تسويه حساب با يك مترجم هم سند ارايه مي‌كردم.»
اميني با اشاره به اين موضوع كه با توجه به وضعيت بد اقتصادي كنوني، لزوم به ثمر نشستن بحث شفاف‌سازي بسيار اهميت دارد، گفت: «متاسفانه ما در ايران عادت كرده‌ايم كه در مسائل مالي پنهان‌كاري كنيم و اين پنهان‌كاري هم مربوط به يك گروه يا جناح سياسي خاص نيست. هيچ كس در چنين وضعيتي بدش نمي‌آيد كه اين شفاف‌سازي به شكل صددرصد جواب بدهد و اميدوارم آقاي صالحي بر خلاف وزراي پيشين موفق به اين كار شود.»
بخشنامه‌اي كه همه معاونت‌ها بايد از آن تبعيت كنند
صالحي درباره ارايه گزارش‌هاي شفاف مالي از ميزان هزينه‌ها، حمايت‌ها و درآمدهاي معاونت‌هاي اين وزراتخانه، توضيح داده‌كه: در سال 97 بعد از پايان هر جشنواره، نمايشگاه و رويدادي، گزارش كل هزينه‌ها بايد حداكثر تا چند روز بعد از پايان آن رويداد مشخص و اعلام شود. اين امر از طريق بخشنامه به تمام بخش‌هاي دولت ابلاغ شده و معاونت‌هاي ما، ازجمله معاونت هنري نيز بايد تبعيت كنند.
او با اشاره به اينكه «همه جشنواره‌هاي امسال مشمول اين بخشنامه مي‌شوند»، گفت: تمام بنيادها و موسسات شامل بخشنامه‌اي كه اشاره كردم، مي‌شوند. پس همه به تدريج به آن مي‌پيوندند و دراين قضيه شفافيت هزينه‌ها و درآمدها، به‌طور روشن عمل خواهند كرد.
صالحي در آخر درباره اينكه آيا زمان مشخصي را براي ارايه اين گزارش‌ها مي‌تواند اعلام كند هم گفته: مطمئن باشيد تا پايان شهريور اتفاقات روشني در معاونت هنري رخ مي‌دهد و آنها هم اين كار را انجام مي‌دهند.در پي تاكيد دولت بر دسترسي به جريان آزاد اطلاعات و شفاف ساختن ميزان درآمدها و هزينه‌هاي دستگاه‌ها و نهادهاي مختلف، مساله ارايه گزارش‌هاي مالي از سوي جشنواره‌ها، معاونت‌ها و بخش‌هاي مختلف وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامي بسيار مورد توجه قرار گرفته و تاكنون در اين وزارتخانه، سازمان سينمايي در ارايه اين گزارش‌ها و ميزان حمايت خود از توليدات سينمايي پيشتاز بوده است.
براي توضيح بيشتر حرف‌هاي صالحي پيرامون وضعيت شفاف‌سازي در مسائل مالي از سوي بنياد سينمايي فارابي بايد گفت كه اين بنياد در انتشار موارد حتي خرد مالي، در ميان ديگر زيرمجموعه‌هاي سازمان سينمايي احساس مسووليت بيشتري كرده و در اسفندماه سال گذشته، اقدام به ارايه ارقام مالي حمايتي از فيلمسازان با گرايش‌هاي گوناگون كرد. گفتني است كه موسسه هنرهاي تصويري و مركز گسترش سينماي مستند و تجربي به تأسي از بنياد سينمايي فارابي نيز اقدام به كار كردند.
معاونت هنري، پاسخگوي شبهات
پيروز ارجمند، مديركل اسبق دفتر موسيقي وزارت ارشاد درباره موسسات و بنيادهاي زيرنظر اين وزارتخانه مي‌گويد: «در حال حاضر در مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي بيشترين تعداد موسسات و انجمن‌هاي مستقل، زيرنظر معاونت هنري فعاليت مي‌كنند اما در عين حال بيشترين درآمدزايي و حاشيه‌ها نيز متوجه اين مجموعه است. بخش اعظم درآمدهايي كه در معاونت هنري به دست مي‌آيد به آزمون‌هاي مهارتي مربوط مي‌شود كه زيرنظر دفتر توسعه آموزش‌هاي هنري برگزار مي‌شوند. متاسفانه اين رقم قابل توجه هيچ‌وقت شفاف‌سازي نشده است در حالي كه اين رقم به حساب موسسه توسعه آموزش‌هاي هنري واريز مي‌شود و تا مدت‌ها در اين حساب مربوطه بلوكه مي‌شود. بخش اندكي از اين پول به دفتر آموزش‌ها بازگردانده مي‌شود كه هزينه‌هاي ممتحنين و طراحان سوالات را پوشش مي‌دهد ولي چون اين اتفاق در سطح كشور رخ مي‌دهد، رقم قابل توجهي را مي‌سازد كه هيچ وقت شفاف‌سازي
نشده است.»
اين مدير هنري درباره بودجه‌هاي تعيين شده براي معاونت‌هاي مختلف زيرنظر وزارت ارشاد يادآور شد: «دو نوع بودجه در وزارت كشور وجود دارد؛ فصل 2 و 5. فصل دوم بودجه به هزينه‌هاي جاري و ثابت اختصاص دارد كه شامل حقوق ماهانه كارمندان و غيره اختصاص دارد ولي فصل 5 مربوط به جشنواره‌ها، رويدادها و هزينه‌هايي غير از هزينه‌هاي ثابت اداري مي‌شود مثل هزينه‌هاي شركت در جشنواره‌ها و حمايت از رويدادهاي مختلف. در دوره مديريت علي مرادخاني، معاونت هنري تمامي بودجه را از ادارات كل گرفت و هيچ نظارتي از سوي مديران كل بر بودجه تعيين شده وجود نداشت. در حال حاضر معاونت هنري تمامي اين بودجه را در اختيار موسسه توسعه هنرهاي معاصر قرار مي‌دهد و اين موسسه بنا به صلاحديد خود بخشي را به مجموعه‌هاي مربوطه اختصاص مي‌دهد. به نوعي مي‌توان گفت بخش مالي و اداري معاونت هنري، موسسه توسعه هنرهاي معاصر است. مديريت اين موسسه در طول مديريت سه معاونت هنري با آقاي افضلي بوده و در هر سه دوره اختلافات و شائبه‌هايي درباره بودجه و هزينه‌ها وجود داشته اما مساله اينجاست كه هر معاونت هنري كه روي كار مي‌آيد مديريت آقاي افضلي را تثبيت مي‌كند.»
او درباره تجربه شخصي خود در ايام مديريتش مي‌گويد: «در دوراني كه من مديريت دفتر موسيقي را برعهده داشتم همواره از اين موضوع ناراحت بودم كه چرا هيچ‌وقت بودجه در نظر گرفته شده به دست ما نمي‌رسد و نمي‌دانيم كه چه اتفاقي براي بودجه مي‌افتد. اين معضل اساسي ما در آن دوره بود و معاونت هنري هم پاسخي نمي‌داد. حتي من تسلطي نسبت به بودجه مربوط به انجمن موسيقي كه زير مجموعه دفتر موسيقي است، نداشتم. ظاهرا بايد اينگونه باشد كه اين موسسات هيات امناي مستقل داشته باشند اما متاسفانه اين افراد را نزديكان معاونت هنري تشكيل مي‌دهند و سازمان بازرسي هم منفعلانه عمل مي‌كند.»
پيروز ارجمند درباره بنياد رودكي كه يكي از مجموعه‌هاي زيرنظر وزارت ارشاد است و در اين سال‌ها شائبه‌هاي زيادي پيرامون مديريت آن وجود داشته مي‌گويد: «بنياد رودكي تنها بنياد رسمي در وزارت ارشاد است كه در مجلس و هيات وزيران، مصوبه مشخص دارد. حتي بنياد فارابي و ساير انجمن‌ها هم اين قابليت را ندارند و اصالتا موسسه‌هاي فرهنگي هستند كه تحت عنوان انجمن فعاليت مي‌كنند. به فراخور همين نام مشكلات قانوني پيرامون ماليات و عملكرد آنها وجود دارد. بنياد رودكي كه وزير ارشاد هم رييس هيات امناي آن است درآمدهايي از رويدادها و كنسرت‌هاي برگزار شده، بودجه مربوط به جشنواره‌ها و نيز اجاره فروشگاه‌ها و كافي‌شاپ به دست مي‌آورد كه اين دو مورد آخر داراي شبهات بسيار زيادي هستند چون همواره بسياري از وابستگان و خويشاوندان معاونت‌ها اين بخش‌ها را اجاره كرده‌اند و هيچ‌وقت مناقصه‌اي براي اين كار برگزار نشده است. ضمن آنكه معاونت مالي هم در جريان اجاره اين فضاها هست و فكر مي‌كنم معاونت هنري بايد پاسخگوي اين شبهات باشد.»
علاوه بر اين پيروز ارجمند به بودجه‌اي كه سالانه شهرداري تهران به موسسات و انجمن‌هاي فرهنگي اختصاص مي‌دهد نيز اشاره مي‌كند: «بخشي از بودجه‌هاي فرهنگسراي نياوران نيز به سبب روابطي كه معاونت‌هاي وزارت ارشاد با شهرداري دارند از سوي شهرداري تامين مي‌شود. در تمامي دوره‌ها شهرداري تهران به نوعي حمايت‌هايي از مراكزي مثل نياوران، آزادي و... مي‌كند. اما نكته مهم اين است كه هيچ يك از اين بودجه‌ها شفاف‌سازي نشده است. نه مشخص است كه بيلان مالي بنياد رودكي در سال چگونه است و نه فرهنگسراي نياوران و سايرين. در دولت احمدي‌نژاد نيز فرهنگسرا بخشي از حياط خود را به كترينگ تبديل كرده بود كه چلوكباب مي‌داد و در دوره كنوني اين بخش به كافي‌شاپ تبديل شده و به نزديكان معاونت هنري سابق تعلق دارد. اما هيچ‌وقت مشخص نشد كه اين درآمدها به خزانه وزارتخانه باز مي‌گردد يا نه؟»
پيروز ارجمند در نهايت معتقد است در صورتي اين شفاف‌سازي مي‌تواند كارساز باشد كه دوره‌هاي گذشته را نيز شامل شود: «مهم است كه جناب وزير نسبت به عملكرد گذشته شفاف‌سازي كند مثلا بودجه‌هاي مربوط به وزارتخانه و نهادهاي زيرمجموعه‌اش را در دولت دهم و يازدهم و نيز هزينه‌هاي انجام شده را منتشر كند. اگر اين اتفاق صورت گيرد مي‌توان گفت كه اصل بر شفاف‌سازي است اما در غير اين صورت اينكه امسال چه اتفاقي مي‌افتد، مهم نيست. مهم اين است كه نسبت به آنچه اتفاق افتاده شفاف باشيم. اينكه بودجه‌هاي مربوط به اركسترهاي سمفونيك و ملي كجا هزينه شده؟ موسسه‌هاي زيرنظر وزارت ارشاد چگونه فعاليت مي‌كنند؟ بخش‌هاي خصوصي در تعامل با وزارتخانه چطور رفتار مي‌كنند و غيره.»
انجمن موسيقي، نمايش و تجسمي بودجه مجزا از فصل 5 دريافت مي‌كنند كه معمولا عملكرد منفعلانه‌اي دارند. در بعضي موارد برگزاري جشنواره‌ها را به آنها مي‌سپارند كه ايجاد درآمد مي‌كنند ولي در غير اين صورت از بودجه تغذيه مي‌كنند و عملكرد دقيقي ندارند.
يك‌باره نمي‌توان اين كارها را انجام داد
نكته جالب توجه در اين باره به اظهارات سيدهادي حسيني ـ معاون حقوقي وزارت ارشاد ـ برمي‌گردد كه بلافاصله پس از صحبت‌هاي وزير، ضمن اشاره به شفاف‌سازي‌ها در برخي بخش‌هاي وزارت ارشاد از جمله مطبوعات و مساجد به گفته است: به يك باره نمي‌توان اين كارها را انجام داد و البته ما هم به صلاح نمي‌دانيم، زيرا بايد تمام اطلاعات به جدول تبديل شده بعد حسابرسي و تنظيم شوند تا اعداد و ارقام درست و دقيق به دست آيد. البته گاهي پيش آمده، در اطلاعات منتشر شده «مصوبات» گفته شده است و نه «اجراييات» زيرا اجراييات بر اساس ميزان دريافتي‌ها و تخصيص بودجه مشخص مي‌شود و ممكن است كسي ليستي داده باشد كه بر اساس تصميم بوده و نه تخصيص، بنابراين اكنون در حال رديف كردن اين اطلاعات هستيم تا آبروي كسي نرود.
براساس اين اظهارات، اتفاقا همين بخش مصوبات هم مي‌تواند قابل توجه باشد و نياز به شفافيت دارد؛ چراكه اگر اعتبار كافي باشد، اين مصوبات هم به اجراييات تبديل مي‌شوند.
اسماعيل اميني: به نظرم فقط در ايران است كه مثلا يك رويداد فرهنگي بدون هيچ قرارداد رسمي و مشخص شدن همه موارد اعم از مالي و غيرمالي اتفاق مي‌افتد. بنده مدت‌ها پيش متني در اين باره تهيه كردم كه هيچ رسانه‌اي حاضر به انتشارش نشد. وقتي شما به سراغ بنده مي‌آييد، قطعا منظورتان شفافيت مالي در جشنواره‌هاي ادبي است
پيروز ارجمند: در دوراني كه من مديريت دفتر موسيقي را برعهده داشتم همواره از اين موضوع ناراحت بودم كه چرا هيچ‌وقت بودجه در نظر گرفته شده به دست ما نمي‌رسد و نمي‌دانيم كه چه اتفاقي براي بودجه مي‌افتد. اين معضل اساسي ما در آن دوره بود و معاونت هنري هم پاسخي نمي‌داد