سارا معصومي
رفت و برگشت هشدار و تهديد ميان ايران و امريكا هر روز وارد فاز جديدتري مي‌شود و در اين ميان ساير اعضاي برجام (روسيه، چين، بريتانيا، آلمان و فرانسه) نقش ناظران تنش را ايفا مي‌كنند. واشنگتن از توافق هسته‌اي با ايران خارج شده، تهران در برجام باقي مانده اما به كناره‌گيري فكر مي‌كند و همزمان تندروهاي امريكايي كه به واسطه حضور دونالد ترامپ در كاخ سفيد فرصت ابراز وجود پيدا كرده‌اند هر روز ترفند جديدتري را به واشنگتن براي تحت فشار قرار دادن ايران مي‌آموزند. وزارت خزانه‌داري امريكا تقريبا هر تحريم اقتصادي ممكن و موجود را عليه ايران اجرايي كرده و البته به هدف اصلي خود كه وادار كردن ايران به كناره‌گيري از توافق بوده، نرسيده است. به نظر مي‌رسد كه در مرحله بعد، كاخ سفيد در حال بررسي محدود كردن فعاليت‌هاي هسته‌اي صلح‌آميز ايران است كه تهران در سايه توافق هسته‌اي مجوز آنها را دريافت كرده بود. دومين روز از ماه مه(12 ارديبهشت) كه در اخبار بيشتر به عنوان تاريخي براي اجرايي شدن اتمام معافيت‌هاي تحريم نفتي ايران ثبت شده است، روزي است كه كاخ سفيد بايد درباره تمديد يا عدم تمديد معافيت‌هاي تحريم براي كار ساير كشورها با ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي هم تصميم‌گيري كند. در حالي كه پيش از اين خبري درباره احتمال لغو اين معافيت‌ها به گوش نرسيده بود اما در 10 روز اخير رسانه‌هاي متفاوت از جمله سي‌ان‌ان در اين باره هشدارهايي دادند. اگر تا هفته گذشته اين كارشناسان مسائل اقتصادي و اقتصاد سياسي بودند كه در برابر تبعات تشديد تحريم‌هاي نفتي عليه ايران بر بازارهاي بين‌المللي هشدار مي‌دادند اكنون كارشناسان خلع سلاح و هسته‌اي نيز به ميدان آمده‌اند و چه از طريق كانال‌هاي ديپلماتيك و چه نوشتارهايي فني به دونالد ترامپ نسبت به تبعات عدم تمديد معافيت‌هاي تحريمي براي كار با ايران در پروژه‌هاي هسته‌اي هشدار مي‌دهند. تجربه ثابت كرده كه تيم نشسته در كاخ سفيد چندان به اين هشدارها توجه نمي‌كنند و اهل تامل پشت چراغي كه تارنجي شده، نيستند. با وجود اين در 72 ساعت گذشته نهادي مانند انجمن خلع سلاح كه در دوره مذاكرات هسته‌اي، گزارش‌هاي فني آن درباره چند و چون جزييات برجام كمك شاياني به افكار عمومي در درك توافق كرد همچنين چهره‌اي مانند گرت بلاك كه در دوره باراك اوباما معاون هماهنگ‌كننده برجام در وزارت خارجه امريكا بود نسبت به اين اشتباه كاخ سفيد هشدار داده‌اند. همزمان با اين خبر، سخنان محمدجوادظريف، وزير خارجه در اين باره كه خروج ايران از معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي(ان‌پي‌تي) يكي از گزينه‌هاي روي ميز تهران براي جبران بدعهدي امريكاست نيز سر و صداي قابل توجهي در ميان كارشناسان مسائل هسته‌اي ايجاد كرده است. به گزارش اعتماد، هر چند كه كارشناسان مسلط بر برجام از حيث فني، خروج از ان‌پي‌تي را معادل كناره‌گيري ايران از توافق هسته‌اي مي‌دانند اما به نظر مي‌رسد كه برخي از مخالفان توافق هسته‌اي در تهران تمايل به مطرح كردن اين گزينه بيش از ساير گزينه‌هاي خفيف‌تر در مراحل نخست واكنش ايران به بدعهدي‌هاي امريكا دارند.
تهديد ايران به خروج از ان پي تي
هر چند كه سياستمداران 3 كشور اروپايي به اضافه روسيه و چين در برابر اقدام‌هاي ضدايراني دونالد ترامپ و همراهانش سياست ابراز تاسف و قدرداني از ايران به خاطر صبوري‌اش را در پيش گرفته‌اند، كارشناسان مسائل سياسي نسبت به پايان رسيدن صبر ايران هشدار مي‌دهند. هشداري كه به نظر مي‌رسد نه اروپا، نه روسيه و چين و نه امريكا قصد جدي گرفتن آن را ندارند. با اين وجود با توجه به آنكه فشارهاي اقتصادي واشنگتن بر ايران به حداكثر خود رسيده، كارشناسان نسبت به اقدام‌هاي جديدي كه بحراني در نظام منع اشاعه ايجاد كند، هشدار مي‌دهند. اروپايي‌ها پس از حصول توافق هسته‌اي با ايران بر يك موضوع به عنوان دستاورد بيش از همه تاكيد داشتند و آن هم دور كردن خطر ايران هسته‌اي و حل و فصل يكي از پيچيده‌ترين پرونده‌هاي هسته‌اي چند دهه اخير با ابزار مذاكره و ديپلماسي بود. پس از راهيابي دونالد ترامپ به كاخ سفيد و غرولندهاي وي درباره داده‌ها و ستانده‌هاي امريكا و ايران در برجام، اروپايي‌ها براي اقناع وي به باقي ماندن در توافق هسته‌اي تاكيد داشتند كه برجام موفقيتي در حوزه منع اشاعه است كه توانسته برنامه هسته‌اي ايران را تحت شديدترين تدابير نظارتي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرار دهد. با وجود اين دونالد ترامپ تحت تاثير چهره‌هايي چون جان بولتون، مشاور امنيت ملي و بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اسراييل همچنان بدون هيچ گونه سند و مدركي ادعا مي‌كند كه تهران به دنبال فعاليت نظامي هسته‌اي است و حتي جان بولتون در گفت‌وگوي اخير خود با فاكس‌نيوز ادعا كرد كه هدف ايران از توسعه توانمندي موشكي رسيدن به نقطه نصب كلاهك‌هاي هسته‌اي روي موشك‌هايش است. دونالد ترامپ علاوه بر انتقاد از فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي ايران مي‌گويد به دنبال توافق جديدي با ايران است كه در سايه آن برخي محدوديت‌هاي هسته‌اي تهران دايمي باشد. در چنين شرايطي طرح مساله احتمال عدم تمديد معافيت‌هاي تحريمي براي كار با ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي زنگ خطر را در ميان كارشناسان به صدا درآورده است. ايران همواره در چند سال گذشته از عمر برجام تاكيد داشته كه در سايه اين توافق هسته‌اي نه تنها توسعه فناوري صلح‌آميز هسته‌اي ايران محدود نشده و مانند گذشته با ابزار تحريم با آن برخورد نشده است بلكه برجام، فرصت همكاري‌هاي وسيع هسته‌اي ايران با ساير كشورها از بريتانيا تا چين و روسيه را هم براي تهران فراهم كرده است. باربارا اسلاوين، كارشناس مسائل ايران و امريكا در تازه‌ترين تحليلي كه در شوراي آتلانتيك منتشر كرده نسبت به واكنش ايران به اين فشارهاي يك‌جانبه امريكا هشدار داده و مي‌نويسد كه كاسه صبر تهران در حال لبريز شدن است. اسلاوين در مقدمه بحث تاييد مي‌كند كه اقدام‌هاي ضدايراني و ضدبرجامي ترامپ تاكنون بحراني در حوزه منع اشاعه ايجاد نكرده بود اما به نظر مي‌رسد كه وي در حال تلاش براي تجربه اين يك مورد هم است. اسلاوين با بازشماري اقدام‌هايي كه دونالد ترامپ در يك سال گذشته عليه برجام انجام داده، مي‌نويسد كه ايران تاكنون به اين توافق پايبند بوده اما در حال بررسي اين است كه آيا بايد با توجه به عدم منتفع شدن اقتصادي از اين توافق همچنان به آن پايبند بماند يا خير؟
به گزارش «اعتماد» سوال اساسي كه امروز بسياري هم در داخل و هم در خارج از ايران به دنبال پاسخ آن هستند اين است كه واكنش ايران چه خواهد بود؟ آيا ايران سطح پايبندي خود به برجام را به شكل پلكاني كاهش مي‌دهد يا تصميمي جدي‌تر مي‌گيرد. هشدارهاي سيدعباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه درباره اينكه تصميم هيات نظارت بر اجراي برجام درباره اقدام واكنشي به بدعهدي‌هاي امريكا به زودي اعلام مي‌شود نيز بر گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي افزوده است. باربارا اسلاوين در اين باره مي‌نويسد: احتمال دارد كه ايران از برجام كنار بكشد يا روند كاهش سطح پايبندي به آن را آغاز كند. يكي از راه‌ها مي‌تواند غني‌سازي و ذخيره بيشتر اورانيوم باشد و شايد هم نصب سانتريفيوژهاي پيشرفته‌تر در نطنز را در دستور كار قرار دهد. اما نكته‌اي كه در چند روز اخير به گوش رسيد و مي‌تواند خطرناك هم باشد، طرح مساله خروج ايران از ان‌پي‌تي بود. ايران در دوره پهلوي به عنوان كشوري غيرهسته‌اي به ان‌پي‌تي پيوست. تنها كشوري كه از اين معاهده پس از پيوستن به آن خارج شده، كره شمالي است. پيونگ‌يانگ در سال 2002 پس از آنكه جورج بوش، رييس‌جمهور وقت امريكا به وعده‌هايي كه بيل‌كلينتون، سلف وي در قالب موافقتنامه 1994 به كره شمالي داده بود، عمل نكرد از ان‌پي‌تي خارج شد. در آن زمان جان بولتون كه اين روزها به عنوان مشاور امنيت ملي در كاخ سفيد است، كره شمالي را متهم به تقلب در توافق و آغاز برنامه غني‌سازي اورانيوم كرد. پس از اين اقدام كره‌شمالي، دولت بوش فروش سوخت سنگين به پيونگ‌يانگ را كه براساس توافق 1994 بايد انجام مي‌گرفت، متوقف كرد. كره‌شمالي تا آن مقطع زماني اقدام به از سرگيري توليد پلوتونيوم نكرده بود. اقدامي كه دست پيونگ‌يانگ را براي توليد بمب باز كرد. در نتيجه سياست اشتباه جورج بوش در آن مقطع زماني بود كه كره شمالي توليد پلوتونيوم را آغاز كرده و نخستين بمب هسته‌اي خود را در سال 2006 آزمايش كرد. در مجموع كره شمالي 6 آزمايش بمب هسته‌اي انجام داد همچنين اقدام به آزمايش موشك‌هاي بالستيك با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي كرد. ايران هيچگاه بمب اتمي آزمايش نكرده و براساس اسناد ادعايي موجود از پس از سال 2003 هم درباره توليد بمب هسته‌اي، تحقيق انجام نداده است.
اسلاوين در ادامه اين بحث، ادعاهايي را درباره نگاه ايران به مذاكرات كره‌شمالي و امريكا مطرح مي‌كند كه تاكنون سيگنالي براي تاييد نسبي آن از سوي مقام‌هاي ايراني ديده نشده است. اسلاوين مانند برخي ديگر از كارشناس‌هاي مسائل ايران و امريكا از نيم‌نگاه تهران به مذاكرات هسته‌اي واشنگتن و پيونگ يانگ نوشته و مي‌افزايد: نمي‌توان از كنار اين واقعيت گذشت كه ايران شاهد مذاكرات هسته‌اي ترامپ با كيم جونگ اون است و مي‌بيند كه رييس‌جمهور امريكا با كره‌ءشمالي كه بمب هسته‌اي دارد، راحت‌تر مذاكره مي‌كند. از سوي ديگر دونالد ترامپ تاكنون دو بار با كيم جونگ اون ملاقات كرده و در هيچ كدام از اين ديدارها از وي نخواسته در سيستم حاكميتي خود تفاوتي ايجاد كند اما اين درحالي است كه رييس‌جمهور امريكا مساله تغيير نظام در ايران را در گوشه‌اي از ذهن خود دارد. شايد ايراني‌ها فكر مي‌كنند كه اگر از ان‌پي‌تي كناره‌گيري كنند از احترام بيشتري نزد كاخ سفيدنشين‌ها برخوردار خواهند شد. علاوه بر اين از زماني كه ايران خروج از ان‌پي‌تي را اعلام كند تا زماني كه اين خروج وارد مرحله عملياتي و اجرايي شود 3 ماه طول خواهد كشيد و در اين بازه زماني شايد اروپايي‌ها راهي براي جبران جدي‌تر منافع اقتصادي ايران بيابند.
هشدار مقام سابق دولت اوباما به ترامپ
جرت بلانك، معاون هماهنگ‌كننده برجام در وزارت‌خارجه دولت باراك اوباما نيز در تازه‌ترين تحليل به سراغ بررسي طرح لغو معافيت‌هاي تحريمي برخي كشورها براي كار با ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي رفته و نسبت به تبعات آن هشدار داده است. وي در اين باره مي‌نويسد: گفته مي‌شود بحث‌هايي در داخل كاخ سفيد براي لغو معافيت‌هاي تحريمي اروپايي‌ها، روسيه و چين براي همكاري با ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي در جريان است. عدم تمديد اين معافيت‌ها مي‌تواند تبعات بسياري به دنبال داشته باشد و حتي اين خبر كه كساني كه در داخل دولت روي عدم تمديد متمركز شده‌اند، خطرناك است. البته برخي از مشاوران ترامپ به دنبال بحران با ايران هستند. بايد توجه داشت كه عدم تمديد لغو معافيت‌ها براي كار با ايران در پروژه‌هاي هسته‌اي يكي از خطرناك‌ترين گام‌هايي است كه هنوز دولت ترامپ در مواجه با ايران برنداشته است. اين اقدام تهديدكننده همكاري‌هاي هسته‌اي ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز بين‌المللي است كه مي‌توان گفت تنها منفعت در حال بهره‌برداري ايران از برجام است.
اين معافيت‌هاي تحريمي در حوزه همكاري‌هاي هسته‌اي 3 حوزه را شامل مي‌شوند: نخست فردو. براساس برجام، ايران در پروژه فردو با روس‌ها و اتحاديه اروپا همكاري مي‌كند. هر چند كه برخي از منتقدان برجام از اينكه اين تاسيسات هسته‌اي ايران كاملا مهر و موم نشده، ناراضي هستند اما براساس برجام قرار هم نبود كه فردو به متروكه‌اي تبديل شود. اگر معافيت‌هاي همكاري‌هاي هسته‌اي با ايران از سوي امريكا تمديد نشود اين احتمال وجود دارد كه فردو دوباره به يك تهديد هسته‌اي زيرزميني تبديل شود.
دومين حوزه هسته‌اي همكاري صلح‌آميز ايران با سايرين اراك است. پيش از برجام اراك قابليت توليد پلوتونيوم را داشت اما در برجام ايران پذيرفت با كمك امريكا و چين پروژه بازطراحي رآكتور اراك را پيش ببرد. بعد از خروج امريكا از برجام، بريتانيا جاي اين كشور را در پروژه اراك گرفته است. اگر پكن و لندن به دليل تحريم‌هاي امريكا دست از همكاري با ايران در اين پروژه بردارند، احتمال اينكه تهران درباره رآكتور اراك به سراغ همان طراحي و كاربري قديمي برود، زياد خواهد شد.
سومين و آخرين حوزه هم تنها رآكتور هسته‌اي صنعتي ايران در بوشهر است. روسيه به نوعي اسپتانسر اين پروژه در ايران است و البته دغدغه‌هاي منع اشاعه نيز درباره فعاليت‌هاي ايران در اين پروژه دارد. به عنوان مثال روسيه با كنترل كردن سوخت بوشهر مراقب است كه ايران از مسير انرژي صلح‌آميز هسته‌اي خارج نشود. هر چند كه امريكا در زمينه اين همكاري‌هاي ايران و روسيه هيچگاه معافيتي صادر نكرد اما هيچگاه بابت اين همكاري تحريمي را هم بر روسيه تحميل نكرد. درحال حاضر برخي از طرفداران پايان دادن به اين معافيت‌هاي تحريمي ايران مانند اف‌دي‌دي مي‌گويند كه نيروگاه بوشهر تهديدي براي نظام اشاعه نيست اما اين مساله درباره دو پروژه همكاري ديگري هم كه بالا به آنها اشاره كردم، مصداق دارد.
سوال اينجاست كه چرا امريكا بايد با برداشتن معافيت‌هاي تحريمي براي پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي با ايران به بخش‌هايي از توافق هسته‌اي كه كمك‌كننده به نظام منع اشاعه است، آسيب وارد كند؟
1+4 در يك قدمي نقض ناخواسته برجام
انجمن خلع سلاح نيز در گزارشي تحليلي به قلم كلسي داونپورت كه در جريان مذاكرات هسته‌اي از نزديك راوي چند و چون جزييات فني برجام بود، مي‌نويسد: اگر واشنگتن معافيت‌هاي تحريمي درباره كار با ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي را تمديد نكند در حقيقت به اولويت‌هاي اعلامي خود در حوزه منع اشاعه خيانت كرده و البته ريسك فرو پاشيدن برجام را هم افزايش داده است. تهران هم‌اكنون درباره خروج از ان‌پي‌تي هشدار داده و معلوم نيست كه اگر اين معافيت‌هاي تحريمي هم تمديد نشود، واكنش بعدي تهران چه خواهد بود؟ زماني كه دولت ترامپ در تاريخ 5 نوامبر براي اولين بار مهلت 180 روزه معافيت همكاري‌هاي هسته‌اي با ايران را صادر كرد، ادعا كرد كه صدور مجوز براي ادامه همكاري با ايران در اين پروژه‌ها مي‌تواند مانع از حركت كردن تهران در مسير توليد بمب هسته‌اي تا زماني كه ما به توافق بهتري با تهران برسيم، شود. بنابراين مي‌توان با استناد به همين اظهارات امريكايي‌ها گفت كه واشنگتن نيز تمديد اين معافيت‌ها را در راستاي تامين منافع خود مي‌دانسته است. اگر امريكا پس از كناره‌گيري از توافق هسته‌اي اين معافيت‌ها را تمديد نمي‌كرد به اين معنا بود كه واشنگتن مي‌توانست هر نهاد خارجي را كه با ايران در پروژه‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي همكاري مي‌كند مورد تحريم قرار دهد. اين در حالي است كه براساس برجام كه ضميمه قطعنامه 2231 هم شده، ايران حق اين همكاري‌هاي هسته‌اي صلح‌آميز با ساير كشورها را دارد. با وجود آنكه امريكا به خوبي مي‌داند اين همكاري‌هاي هسته‌اي با تهران مي‌تواند ريسك حركت احتمالي برنامه هسته‌اي ايران به سمت تسليحاتي شدن را بگيرد اما امكان دارد كه واشنگتن براي تشديد فشار بر ايران اقدام به لغو اين معافيت‌ها بكند. نهمين روز از ماه آوريل بود كه 6 سناتور جمهوري‌خواه در نامه‌اي به مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا پيشنهاد كردند كه واشنگتن براي افزايش فشارها بر ايران اقدام به لغو اين معافيت‌ها بكند. مايك پمپئو در جلسه‌اي كه در تاريخ 11 آوريل در كميته سياست خارجي مجلس سنا داشت، تاييد كرد كه بحث درباره تمديد يا لغو معافيت همكاري‌هاي هسته‌اي با ايران پيچيده است اما درباره تصميم كاخ سفيد در اين باره اظهارنظري نكرد. براساس برخي گزارش‌ها، مايك پمپئو از طرفداران تمديد معافيت‌هاست اما برخي از تندروها در شوراي امنيت ملي امريكا سرسختانه براي لغو اين معافيت‌ها تلاش مي‌كنند. نويسنده اين مطلب در ادامه تاكيد مي‌كند كه عدم تمديد معافيت‌هاي ايران در حوزه همكاري‌هاي هسته‌اي تاثيري بر سياست فشار حداكثري دولت ترامپ ندارد و تنها فايده آن اين است كه نشان مي‌دهد، مسائل مربوط به خلع سلاح ديگر اولويتي براي ايالات متحده به حساب نمي‌آيند. اگر اين معافيت‌ها تمديد نشود 1+4 نمي‌توانند به همكاري‌هاي هسته‌اي با ايران در پروژه‌هاي موجود ادامه دهند لذا از سوي تهران متهم به نقض تعهدات برجامي خواهند شد. در چنين شرايطي ايران دليل بيشتري براي كناره‌گيري از برجام خواهد داشت. بايد به اين نكته توجه داشت كه تاثير توقف همكاري‌هاي هسته‌اي با ايران با تاثير توقف همكاري كمپاني‌هاي خارجي با ايران در نتيجه تحريم‌هاي امريكا متفاوت است. بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي از سوي امريكا در تناقض با برجام است اما برجام رساندن ميزان خاصي از سود اقتصادي به ايران يا باقي ماندن كمپاني‌ها در تهران را تضمين نكرده است. بنابراين تصميم كمپاني‌هاي خصوصي براي قطع همكاري با ايران به معناي نقض تعهدهاي 1+4 نيست. اما در برجام درباره پروژه‌هاي همكاري مشترك با ايران بندهاي مشخص و واضح وجود دارد كه مورد تاييد شوراي امنيت سازمان ملل هم قرار گرفته است. لذا اگر كشورهايي كه در حال حاضر با ايران در پروژه‌هاي هسته‌اي همكاري مي‌كنند از ترس تحريم‌هاي واشنگتن كنار بكشند، همگي اقدام به نقض برجام كرده‌اند.