گوزن‌هاي زرد
و زندگي در حصر
تمامي سايت‌هاي تكثير در اسارت گوزن زرد در ايران، محوطه‌هاي فنس‌كشي شده يا اصطلاحا سايت‌هاي جزيره‌اي هستند كه در آنها غذادهي مكمل توسط عوامل انساني انجام مي‌شود. به گفته كارشناسان، گوزن‌هاي زرد در ايران با وجود اينكه از انقراض نجات پيدا كرده‌اند، اما وضعيت‌شان تا به امروز از منقرض شدن در طبيعت بهبودي حاصل نكرده و بعد از دهه‌ها نگهداري در اسارت همچنان با نرخي بسيار پايين‌تر از نرخ طبيعي زادآوري مي‌كنند.
اين سايت‌ها در حالي رو به رشد هستند كه تعداد گوزن‌هاي زرد در برخي از آنها گاه كمتر از ۳ راس است. در اينجا ضمن بررسي وضعيت سايت تكثير در اسارت گوزن زرد ميان‌كتل واقع در استان فارس، به موضوع چالش‌برانگيز تكثير گوزن‌هاي زرد در كشور هم خواهيم پرداخت.
قلمرو گوزن‌هاي زردPersian Fallow Deer, Dama dama mesopotamica در گذشته از شرق سواحل مديترانه و شمال شرقي آفريقا آغاز و تا بين‌النهرين، جنوب تركيه، بخش‌هاي غربي و جنوب غربي ايران امتداد پيدا مي‌كرد. اما گوزن‌هاي زرد مخفي‌كار و خجالتي ناگهان از زيستگاه‌هاي‌شان ناپديد و تا مدتي هم كلا فراموش شدند تا اينكه در سال ۱۲۵۴ه.ش بار ديگر در جنگل‌هاي كنار رودخانه‌اي خوزستان مشاهده شدند. در آن زمان تعدادي از اين گوزن‌ها به باغ وحش لندن و بعدها پارك وبرن (Woburn Park) فرستاده شدند اما هيچ يك از آنها زنده نماندند و قبل از اواسط قرن ۲۰ ميلادي توافق حاصل شد كه اين زيرگونه منقرض شده است.
در سال ۱۳۳۵، بار ديگر نمونه‌هايي زنده از اين جانور در جنگل‌هاي متراكم و غيرقابل نفوذ بيد و گز حاشيه رودخانه‌هاي دز و كرخه خوزستان مشاهده شد. شناسايي گوزن‌هاي زرد در دز و كرخه، تب حفاظت از آنها را بالا برد و بدين ترتيب پروژه‌هاي انتقال و جابه‌جايي گوزن‌هاي زرد به زيستگاه‌هاي محصور جديد هم شكل گرفتند.
در ابتدا گوزن‌هاي زرد به باغ وحش اپل آلمان منتقل شدند و قرار بود كه ۵۰ درصد زادگان آنها به ايران برگردند. اما با توجه به صحبت‌هايي كه در مورد هيبريد شدن آنها با گونه اروپايي مطرح شد، گوزن‌هاي بازگشت داده شده به سمسكنده ساري منتقل شدند و با گوزن‌هاي موجود در دشت‌ناز و ساير زيستگاه‌هاي ايران اختلاطي نداشتند.
پناهگاه حيات وحش دشت‌ناز ساري در شمال ايران، نخستين پايگاه تكثير در اسارت گوزن زرد ايراني و سرآغاز تسري اين اتفاق بود. از سال ۱۳۵۶ تاكنون، زيرگونه در معرض خطر گوزن زرد ايراني به سايت‌هاي مختلفي در سراسر ايران (۱۲ سايت) جابه‌جا شده است. همان‌طور كه اشاره شد، تمامي سايت‌هاي مذكور محوطه‌هاي فنس‌كشي شده يا اصطلاحا سايت‌هاي جزيره‌اي هستند كه در آنها غذادهي مكمل انجام مي‌شود. از ميان اين سايت‌ها تنها درياچه اروميه فنس‌كشي نشده كه البته آن هم به صورت جزيره‌اي است. براي داشتن درك بهتر از ميزان موفقيت تكثير گوزن زرد در سايت‌هاي متعدد، بايد نرخ‌هاي رشد جمعيت در تمامي اين سايت‌ها بررسي شود و به عنوان معياري مورد ارزيابي قرار گيرد. اما از آنجايي كه داده‌هاي كمي چنداني درباره اين زيرگونه ثبت نشده و بيشتر دانسته‌ها مبتني بر تجربه است؛ لذا برخي كارشناسان بر استفاده از روش‌هاي نوين مدل‌سازي تاكيد دارند. در هر صورت وضعيت كنوني گوزن‌هاي زرد در سايت‌هاي مختلف تكثير و پرورش به يكي از مباحث لاينحل و پرچالش حيات وحش در ايران تبديل شده كه موافقان و مخالفان بسياري هم دارد.
اغلب سايت‌هاي تكثير در اسارت گوزن زرد در ايران اين ويژگي را دارند كه شما به محض ورود به سايت مي‌توانيد گوزن‌ها را مشاهده كنيد چرا كه اغلب اين حيوانات به واسطه تغذيه دستي به انسان عادت كرده‌اند. اما يكي از تفاوت‌ها و در عين حال مزيت بزرگ سايت تكثير ميان‌كتل اين است كه گوزن‌هاي زرد آن ترس از انسان دارند و دستي نشده‌اند چنانچه در بازديد يك روزه خبرنگار اعتماد از سايت تكثير گوزن زرد ميان كتل، تنها آثار و ردپاي گوزن‌ها مشاهده شد و خود گوزن‌ها رويت نشدند.
يكي از معضلاتي كه سايت تكثير در اسارت گوزن زرد ميان‌كتل مانند بسياري ديگر از عرصه‌هاي طبيعي با آن مواجه است، افزايش تراكم و حجم پوشش گياهي خودرو بالاخص در سال جاري است كه مي‌تواند احتمال خطر آتش‌سوزي را به همراه داشته باشد. محيط‌بانان سايت تكثير ميان‌كتل هم به معضل آتش‌سوزي در منطقه اشاره مي‌كنند: «در فصل تير و مرداد تا اواخر مهر ماه احتمال آتش‌سوزي در اين منطقه زياد است. در ميان‌كتل تجهيزات خاصي براي مهار آتش نداريم ولي در هر صورت اين مورد جزو نگراني‌هاست.»