امسال هم مثل سال‌هاي گذشته، فرا رسيدن «روز جهاني لغو كار كودك» فرصتي بود تا كارشناسان، فعالان اجتماعي و مسوولان سازمان‌هاي اجتماعي درباره مساله كار كودكان و راه‌هاي مواجهه با آن به بحث و تبادل نظر بپردازند. يكي از اين نشست‌ها را معاونت فرهنگي اجتماعي شهرداري تهران ديروز در مجموعه ايوان شمس برگزار كرد. سمت و سوي سخنراني‌هاي اين نشست بر نقد طرح‌هاي موسوم به جمع‌آوري و ساماندهي كودكان كار و ناكارآمد بودن آنها متمركز بود.
«شري نجفي» فعال اجتماعي در حوزه كودكان كار نخستين سخنران اين نشست بود. او با انتقاد صريح از اجراي طرح‌هاي ساماندهي كودكان كار گفت: طرح‌هاي ساماندهي كودكان كار سال‌هاي سال است بدون نتيجه‌اي روشن اجرا مي‌شوند و به نظر من مي‌توانيم نام اين طرح‌ها را «طرح بي‌سروساماني» بگذاريم چون عملا مشكلي را حل نكرده‌اند.»
نجفي با طرح اين پرسش كه چرا با وجود بي‌نتيجه بودن اين طرح‌ها باز هم بر اجراي آن اصرار مي‌شود؛ افزود: «آيا آدم‌هاي ناآگاه پشت سر اين طرح هستند؟ به نظر من نه. كار كودك از نظر من نتيجه يك سياست است. سياستي كه به عرف تبديل شده است. نه فقط در ايران بلكه در كشورهاي ديگر هم همين گونه است. كار ارزان كودك يك درآمد خيلي خوب در پي دارد و كساني هستند كه از آن نفع ببرند.» اين فعال اجتماعي با بيان اينكه طرح‌هاي ساماندهي كودكان كار مثل «يك بازي سرگرمي» عمل مي‌كنند، گفت: «ما نيازمند توجه به ريشه‌هاي شكل‌گيري اين پديده در جامعه هستيم. كودكان كار كودكي‌شان را مي‌فروشند و همه اين اتفاقات در زمانه‌اي رخ مي‌دهد كه شعار حمايت از خانواده گوش همه را پر كرده است.» مقصود نجفي در واقع اين بود كه بايد به پديده كار كودكان به مثابه مساله‌اي چندوجهي توجه شود: «نمي‌توان براي ساماندهي كودكان كار اقدام كرد اما براي حل مسائل اقتصادي و تامين اجتماعي خانواده‌هاي آنها كاري نكرد. دولت‌ها اين مسائل را ناديده مي‌گيرند تا عده‌اي از قبل جان اين كودكان نان در بياورند.» او تصريح كرد كه اگر به دنبال
نتيجه‌بخش بودن اقدامات در اين حوزه هستيم بايد قبل از هر چيز دولت به اين نتيجه برسد كه به مسائل تشديد‌كننده كار كودكان توجه كند. نجفي سخنراني‌اش را با اين جمله تمام كرد كه در فقدان اين نگاه كلان‌نگر، طرح‌هاي ساماندهي كودكان كار به نوعي «ماله‌كشي آسيب‌هاي اجتماعي» به شمار مي‌رود.
گفتمان «آسيب اجتماعي» غلط است
آرش نصر اصفهاني، جامعه‌شناس و سرپرست دفتر مطالعات اجتماعي و فرهنگي معاونت اجتماعي شهرداري تهران هم در اين نشست با آسيب‌شناسي گفتمان رايج در مواجهه با مساله كودكان كار، گفت: «بخش بزرگي از مسائل اجتماعي ما در سال‌هاي گذشته ذيل گفتمان «آسيب اجتماعي» صورت‌بندي شده است اما اساسا اين گفتمان، در شناخت مساله و طراحي راه‌حل‌ها شيوه‌اش
غلط است.»
او در تشريح ديدگاهش در نقد گفتمان آسيب‌هاي اجتماعي گفت: «ما در مواجهه با پديده‌هايي مثل كار كودكان به خطا رفته‌ايم. زيرا پديده‌هايي را از ميان مسائل اجتماعي گزينش كرده‌ايم و اسم اينها را آسيب اجتماعي گذاشته‌ايم و از طريق سطحي‌ترين راه‌حل‌ها به سراغ‌شان رفته‌ايم. گفتمان آسيب اجتماعي يك گفتمان امنيتي پزشكي است. در اين گفتمان بناي تفكر اين است كه جامعه به صورت نرمال دارد كار مي‌كند و فقط در جاهايي نشانه‌هايي از بيماري وجود دارد كه ما بايد آنها را از بين ببريم. در نتيجه مثلا وقتي بحث كار كودكان مطرح مي‌شود راه‌حل ساده‌انگارانه اين است كه كودك كار را بايد از شهر حذف كنيم. آن وقت نتيجه اين نگاه مي‌شود جمع‌آوري كودكان كار.» به گفته نصر اصفهاني اين راه‌حل سطحي درباره مسائلي مانند حاشيه نشيني و اعتياد هم در كشور در جريان است.
او گفت بزرگ‌ترين مساله‌اي كه اين گفتمان دارد ناديده گرفتن مسائل كلاني چون عوامل تشديد‌كننده نابرابري اجتماعي و اقتصادي است: «يعني به جاي اينكه ساختارهاي مولد نابرابري و فقر را مورد توجه قرار دهيم منحصرا توجه مي‌كنيم به يك سري پيامدها و با اقدامات مقطعي مي‌خواهيم پيامدهاي ظاهري را از بين ببريم. سازوكارها هم بر اساس همين تلقي سازمان دهي مي‌شود. دنبال يك تقسيم كار بين سازماني مي‌گرديم كه كار كودك را حل كنيم. بدون اينكه توجه كنيم شيوه اداره كشور به شكلي است كه كارتن خواب و كودك كار توليد مي‌شود.» نصر اصفهاني با طرح اين پرسش كه چرا كسي به خانواده‌اي كه كودك در آن زندگي مي‌كند فكر نمي‌كند؛ گفت: «مقابله با اين گفتمان بايد از آكادمي آغاز شود. بايد به عوامل بازتوليد نابرابري توجه كنيم. اراده‌اي وجود دارد كه منحصرا به پيامدها فكر كند و براي همين توصيه مي‌كند كه كارتن‌خواب بايد در كمپ زنداني شود.»
سرپرست دفتر مطالعات اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران تاكيد كرد كه بايد به مساله كار كودكان به مثابه مساله‌اي چندوجهي و عميق نگريسته شود و از اجراي طرح‌هاي مقطعي و ضربتي كه فقط موجب ديده شدن فعاليت سازمان‌هاي دولتي مي‌شوند پرهيز شود: «منظور من البته اين نيست كه كاري نكنيم. اگر نمي‌توانيم بطور بنيادين كار كودكان را حذف كنيم حداقل درباره خود اين مساله هم بنيادين عمل نمي‌كنيم. يعني براي تغيير قوانين به نفع كودكان هم كاري نمي‌كنيم. بخش زيادي از آكادمي به علت‌ها توجه نمي‌كند. دستگاه‌ها هم در حال سبقت گرفتن از يكديگرند تا ديده شوند و نتيجه آن وضعيت امروز است».
پيام روشنفكر،پژوهشگر حوزه كودك هم در اين نشست با مرور 5 گفتمان حاكم بر مساله كار كودكان گفت: اگر در چارچوب گفتمان و رويكرد سازمان بين‌المللي كار هم بخواهيم اين مساله را درك كنيم باز هم كشورهاي مختلفي موفق شده‌اند تا حد زيادي كار كودكان را حذف كنند. او با اشاره به تجربه‌هاي بين‌المللي در زمينه ساماندهي كودكان كار گفت: 85 كشور دنيا تجربه‌هاي موفقي در اين زمينه دارند. اما ايران در اين طرح كه اجرايش از سال 2000 آغاز شد مشاركت نكرد. او با اشاره به اينكه برخي از كشورهاي ضعيف‌تر از ما توانسته‌اند با برنامه‌هاي درست اقدامات موثري را انجام دهند، گفت: در حال حاضر بيش از هر موقع نياز به تعهد در اين زمينه داريم و به جاي حذف صورت‌مساله بايد راهكار ارايه داد. روشنفكر افزود: وضعيت كنوني ما چرخيدن دور خود است در حالي كه بايد قدم به قدم گام برداشت و از تجربه‌هاي موفق بين‌المللي استفاده كرد، همچنين ظرفيت‌سنجي و ابتكار عمل در اين راستا حائز اهميت است.
شري نجفي:طرح‌هاي ساماندهي كودكان كار مثل «يك بازي سرگرمي» عمل مي‌كنند. ما نيازمند توجه به ريشه‌هاي شكل‌گيري اين پديده در جامعه هستيم. كودكان كار كودكي‌شان را مي‌فروشند و همه اين اتفاقات در زمانه‌اي رخ مي‌دهد كه شعار حمايت از خانواده گوش همه را پر كرده است.
آرش نصر اصفهاني: بخش بزرگي از مسائل اجتماعي ما در سال‌هاي گذشته ذيل گفتمان «آسيب اجتماعي» صورت‌بندي شده است اما اساسا اين گفتمان، در شناخت مساله و طراحي راه‌حل‌ها شيوه‌اش غلط است. اين راه‌حل سطحي درباره مسائلي مانند حاشيه نشيني و اعتياد هم در كشور در جريان است.